I w końcu nastał pokój

Potop szwedzki był jednym z najbardziej wyniszczających konfliktów dla Rzeczypospolitej. Po serii wielkich zwycięstw odniesionych w pierwszym etapie konfliktu Szwedzi od końca 1657 r. zaczęli powoli się wycofywać. Wojna rozpoczęta wkroczeniem armii Gustawa X Adolfa na terytorium Rzeczypospolitej w lipcu 1655 r. dobiegała końca. Negocjacje pokojowe prowadzono w opactwie cystersów w Oliwie, stąd nazwa pokoju – pokój oliwskipokój w Oliwiepokój oliwski. Został podpisany w maju 1660 r. Na mocy jego decyzji Jan Kazimierz zrzekł się ostatecznie praw do korony szwedzkiej oraz zrezygnował z większej części Inflant poza obszarem tzw. Inflant Polskich (część północna po rzekę Dźwinę). Postanowienia traktatu oliwskiego stanowiły powrót do stanu posiadania sprzed wojny. Szwedzi zobowiązali się do przestrzegania zasad wolnego handlu na Bałtyku oraz zwrócenia zrabowanych podczas pięciu lat prowadzenia działań wojennych dzieł sztuki, rękopisów i archiwaliów, z czego jednak nie wywiązali się w pełni do dzisiaj. Rzeczpospolita nie stawiała zbyt wygórowanych wymagań podczas rokowań pokojowych, gdyż zaangażowana była w wznawiający się konflikt na wschodzie z Rosją i pragnęła zarezerwować swoje siły na odzyskanie tamtejszych ziem. Stronę szwedzką dążącą do zminimalizowania swoich strat poparła zaś dyplomacja francuska, pragnąca zyskać sojusznika w rywalizacji z Habsburgami.

Wojna żywi się wojną

Zryw wszystkich warstw społecznych uratował niezależność Rzeczypospolitej i zmusił Szwedów do wycofania się. Niemniej cena, jaką państwo zapłaciło podczas pięciu lat wojny, była bardzo wysoka. Rozmiary zniszczeń wojennych były ogromne. Armia najeźdźców prowadziła rabunkową gospodarkę, nastawioną na zaspokojenie doraźnych potrzeb i przechwycenie bogactw Rzeczypospolitej. Zniszczenia dokonane przez armię szwedzką wiązały się z praktykowaną od czasów wojny trzydziestoletniej zasadą, że wojna żywi się wojną. Oznacza to, że armia najeźdźców utrzymywała się kosztem dóbr opanowanego kraju. Największe szkody w Rzeczypospolitej wyrządziły nie działania wojenne, ale akcja wybierania kontrybucjikontrybucjakontrybucji (pieniężnej daniny płaconej przez poddanych) czy rekwirowania żywności z miast i wsi. Przy czym chodziło nie tylko o zdobycie środków na utrzymanie przez wiele lat żołnierza na obcym jemu terytorium, z dala od domu, ale też zastraszenie ludności.

Najbardziej w wyniku najazdu szwedzkiego ucierpiały Mazowsze i Prusy. Duża część tamtejszych folwarków utraciła żywy inwentarz, wiele wsi spalono. W niektórych regionach niemal połowa gospodarstw chłopskich została doszczętnie zniszczona. Podobny los spotkał miasta. Niewiele na terytorium Rzeczypospolitej było miast, które nie zostały zdobyte i złupione przez najeźdźców, a niektóre nawet kilka razy. Obciążano je dodatkowo kontrybucjami, niszczono budynki, warsztaty, a ludność poddawano najróżniejszym szykanom i mordowano. Efektem było zubożenie wielu miast i nabranie przez nie charakteru rolniczego (agraryzacja miast). Mieszczanin łowicki Andrzej Kazimierz Cebrowski w taki sposób opisał rabunki i zniszczenia dokonane przez armię szwedzką w jego rodzinnym mieście Łowiczu:

Szwedzi poza tym dokonywali systematycznej grabieży polskich dzieł sztuki i niszczenia polskiego dorobku kulturowego. Łupem najeźdźców padły również narzędzia pracy, przedmioty codziennego użytku, wreszcie zwierzęta hodowlane i juczne oraz żywność. Zniszczeniu uległy pałace, dwory, kościoły, klasztory.

R1Cs6DUiYo1Xc

Obraz przedstawia nagrobek Kazimierza wielkiego w Katedrze Wawelskiej. Przed pomnikiem stoi dwóch szwedzkich żołnierzy, który przyglądają się pomnikowi. Na ścianie widoczny jest ogromny obraz przedstawiający męską postać.

Wojska szwedzkie dokonały sprofanowania grobów królewskich w katedrze wawelskiej. Szwedzi potłukli grób króla Władysława IV, by wyjąć dwa srebrne gwoździe, którymi była zbita trumna. Łącznie wywieźli z katedry 80 wozów łupów, a straty materialne i kulturowe poniesione przez Rzeczpospolitą z tego tytułu były ogromne.

Rqr5li8ElRjgb

Zdjęcie przedstawia ruiny zamku. Widoczna jest część muru, ściany z otworami okiennymi, oraz wysoka, okrągła wieża. Zamek zbudowany jest z kamienia. Stoi na zboczu.

Produkcja na jednego mieszkańca:

Indeks górny Dane na podstawie: M. Kamiński, R. Śniegocki, Historia od renesansu do czasów napoleońskich. Podręcznik dla II klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, cz. 1, Nowa Era, Warszawa 2003, s. 164. Indeks górny koniec^{Dane na podstawie: M. Kamiński, R. Śniegocki, Historia od renesansu do czasów napoleońskich. Podręcznik dla II klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, cz. 1, Nowa Era, Warszawa 2003, s. 164.}

Dla jednych straty, dla drugich zyski

W równie dużym stopniu co gospodarka ucierpiała ludność, która padła ofiarą działań wojennych i obecności wojsk szwedzkich na terytorium Rzeczypospolitej. Najeźdźcy poddawali ludność wszelkim szykanom, łupiąc ją, pozbawiając środków do życia, zmuszając do opuszczenia swoich domów, a wreszcie mordując. Następstwem zniszczeń wojennych były głód i zarazy, które w większym stopniu niż działania wojenne zdziesiątkowały mieszkańców Rzeczypospolitej.

Zmiany ludnościowe w samej Koronie przedstawiają się następująco:

Indeks górny Policz, jaki był ilościowy spadek ludności w Koronie po potopie szwedzkim. Indeks górny koniec^{Policz, jaki był ilościowy spadek ludności w Koronie po potopie szwedzkim.}

Indeks górny Dane na podstawie: M. Kamiński, R. Śniegocki, Historia od renesansu do czasów napoleońskich. Podręcznik dla II klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, cz. 1, Nowa Era, Warszawa 2003, s. 165. Indeks górny koniec^{Dane na podstawie: M. Kamiński, R. Śniegocki, Historia od renesansu do czasów napoleońskich. Podręcznik dla II klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, cz. 1, Nowa Era, Warszawa 2003, s. 165.}

Najbardziej ucierpiały dzielnice zachodnie i centralne. Szczególnie wielkie straty dotknęły ludność chłopską oraz miejską, mniejsze – szlachtę i magnaterię. W niektórych regionach liczba chłopów w królewszczyznach zmniejszyła się aż o 60 proc. Z powodu wyludnienia wsi wiele pól stało odłogiem, co odbiło się negatywnie na możliwościach produkcyjnych folwarków. Chcąc przeciwdziałać spadkowi własnych dochodów, szlachta zwiększała pańszczyznępańszczyznapańszczyznę.

Zniszczenia wojenne w większym stopniu dotknęły średnią szlachtę, której przedstawiciele niejednokrotnie tracili całą fortunę. Utrzymania szukali więc na dworach bogatej magnaterii, ofiarując jej swoje poparcie na sejmikach i sejmach (głosowanie zgodnie z życzeniami magnata) i dając się wykorzystywać do doraźnych celów politycznych. W ten sposób zasilali szeregi nieformalnej klienteliklientelizmklienteli szlacheckiej, jednocześnie uzależniając się od swoich bogatych patronów. Magnaci, których majątki były rozrzucone na terenie całego kraju, odczuli skutki najazdu szwedzkiego w daleko mniejszym stopniu. Niektórzy nawet poszerzali swoje latyfundialatyfundiumlatyfundia, wykupując ziemię z rąk ubożejącej szlachty. Z czasem zjawisko wzrostu potęgi magnaterii i uzależnienia od niej uboższej szlachty zyskało na znaczeniu.

RdpZoyMRAje1q

Rysunek przedstawia czterech bardzo szczupłych mężczyzn oraz jednego otyłego. Wszyscy ubrani są w przedłużane marynarki nazywane żupanami. Przy pasie maja szable. Szczupli mężczyźni wyglądają na wychudzonych, głodnych, chorych. Tęgi mężczyzna wzbrania się przed nimi, unosząc dłonie.

Podmakający okręt Rzeczypospolitej

Potop szwedzki, a wraz z nim inne XVII‑wieczne konflikty ujawniły w całej pełni słabość wewnętrzną Rzeczypospolitej i nieudolność jej struktur organizacyjnych. Największy kryzys dotknął sejm, który w ustroju politycznym państwa był najważniejszą instytucją życia politycznego. Problemem było to, że wiele sejmów rozchodziło się bez podjęcia uchwał. Na 44 sejmy w drugiej połowie XVII w. 17 zostało zerwanych. Najbardziej wiążące decyzje zaczęły zapadać na sejmikach, na których coraz większy głos należał do magnatów. Było to skutkiem zmian w pozycji średniej szlachty i utraty przez nią na rzecz magnaterii dominującej pozycji w państwie. Coraz mocniej następował zanik poczucia obywatelskiego i osłabienie więzi ogólnopaństwowej na rzecz przywiązania do swojej ziemi, powiatu.

RlE1FUclncE0M

Obraz przedstawia salę pałacu biskupów. Na ścianach sali znajdują się ogromne malowidła przedstawiające sceny rodzajowe z życia. Widoczne są na nich budowle, konie, ludzie, wzgórza. W środkowej części sali, na krześle siedzi mężczyzna w czarnym stroju, wysokich butach, kapeluszu przyozdobionym piórem. Wokół niego, na krzesłach siedzą zgromadzeni mężczyźni. cały obraz jest umieszczony z złoconej zdobionej kolorowymi kamieniami ramie w kształcie koła.

W wyniku wojennych doświadczeń nastąpił wzrost wśród mieszkańców Rzeczypospolitej postaw ksenofobicznych, w coraz większym stopniu odczuwano lęk przed obcymi. Obcego utożsamiano z wrogiem, najeźdźcą. Konflikt ze Szwecją był jednym z pierwszych, który miał podłoże ideologiczne i w którym religia odegrała tak ważną rolę. Niechęć do Szwedów obróciła się przeciwko zamieszkałym na terenie Rzeczypospolitej innowiercom, zwłaszcza tym najbardziej radykalnym – arianomarianiearianom. Sejm w 1658 r. podjął decyzję o wygnaniu arian (chyba że w ciągu trzech lat zdecydowaliby się oni na konwersjękonwersjakonwersję), a za tym poszły kolejne ustawy ograniczające rolę innowierców w życiu politycznym Rzeczypospolitej. Wydarzenie to stanowiło naruszenie samych podstaw ustroju państwa, opierającego się dotychczas na zasadzie tolerancji, równości i dostępności praw szlacheckich.

Słownik

Słowa kluczowe

pokój w Oliwie, wojny polsko‑szwedzkie, polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Rzeczypospolita Obojga Narodów

Bibliografia

M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009.

U. Augustyniak, Historia Polski 1572–1795, PWN, Warszawa 2008.

J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), Oficyna Wydawnicza, Kraków 2001.

L. Kubala, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego, Lwów 1918, dodatek nr 24.

Historia Polski nowożytnej, wybór tekstów źródłowych, red. S. Ochmann, K. Matwijowski, Wrocław 1980.

Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych. Wybór tekstów i opracowanie S. Ochmann i K. Matwijowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986.

Opis królewszczyzn w województwie chełmińskim, pomorskim, malborskim w roku 1664, oprac. J. Paczkowski, Toruń 1938.

M. Ferenc, Epoka nowożytna. Teksty źródłowe. Tematy lekcji i zagadnienia do historii w szkole średniej, Wydawnictwo Literackiego, Kraków 2001.