Przeczytaj
Stany Zjednoczone
Koniec XIX i początek XX w. to apogeum dominacji kultury europejsko‑amerykańskiej na świecie. Na każdym kontynencie (z wyjątkiem Antarktydy) dominowali przybysze z Europy i − po zakończeniu podboju Ameryki Północnej – Stanów Zjednoczonych. Nieśli ze sobą nowoczesną cywilizację, ale także niszczyli autochtonówautochtonów, przedkładając własne interesy nad prawa naturalne, które często mieli wypisane na sztandarach. Działalność kolonizacyjna Europejczyków, a potem także mieszkańców Stanów Zjednoczonych bazowała na wyzysku, przemocy i grabieży i na zawsze zmieniła oblicze świata.
Zasiedlenie Dzikiego Zachodu i wojny z rdzennymi mieszkańcami
W 1869 r. w Ameryce Północnej ukończono budowę kolei transkontynentalnej. Rozbudowa linii kolejowych przyśpieszyła proces zasiedlania amerykańskiego Zachodu przez Europejskich osadników. Kolejne traktaty zawarte przez rząd Stanów Zjednoczonych z północnoamerykańskimi plemionami rdzennych Amerykanów były łamane przez napływających na ich ziemie kolonistów oraz poszukiwaczy złota. Nikt na dłuższą metę nie zamierzał ich przestrzegać i po umocnieniu się na nowym terytorium wspierani przez wojsko osadnicy kontynuowali ekspansję.
Wyniszczone walkami i chorobami plemiona utraciły swoje ziemie. Władze amerykańskie przesiedlały rdzenną ludność na specjalnie wyznaczone niewielkie skrawki ziemi, zwane rezerwatami. Ich administrowaniem zajmowało się Biuro do Spraw Indian, utworzone w 1824 roku. W granicach rezerwatu mieszkańcy mogli prowadzić w miarę swobodne życie, choć urzędnicy starali się, z różnym nasileniem w różnych okresach, pozbawić ich tożsamości kulturowej. Ci, którzy nie zgodzili się na zamknięcie, byli wyjęci spod prawa. Zachowanie Europejskich osadników powodowało opór rdzennych mieszkańców, zwalczany przez wojsko amerykańskie. W 1871 r. Kongres uchwalił zakaz podpisywania dalszych traktatów z ludnością indygeniczną.
W 1874 r. odkrycie złota w Górach Czarnych na ziemi Dakotów przyczyniło się do wybuchu otwartej wojny. Dakoci i Czejeni, dowodzeni przez Siedzącego Byka (Tatanka Yotanka) i Szalonego Konia (Tashunca‑Uitco), w bitwie nad Little Big Horn pokonali amerykańską kawalerię dowodzoną przez generała George’a Custera. W końcu jednak ulegli przewadze osadników i zostali zmuszeni do osiedlenia się w rezerwacie.
W latach 1876–1886 Geronimo (Goyathlay lub Goyahkla) kierował partyzancką walką plemienia Apaczów. Datę jego kapitulacji w 1886 r., mimo że walki trwały nadal, traktuje się jako zakończenie wojen z rdzennymi Amerykanami.
Dopiero w 1924 r. przyznano im obywatelstwo amerykańskie, jednak walka o pełnię praw, a szczególnie o prawo do własnego samorządu, trwała aż do początku lat 80. XX wieku. Do dziś na terenie Stanów Zjednoczonych istnieje kilkaset rezerwatów rdzennej ludności i choć straciły one charakter represyjny i stanowią raczej skansenyskanseny kultury pierwotnych mieszkańców Ameryki, wciąż przypominają o tragicznym losie rdzennej ludności.
Teoria Objawionego Przeznaczenia i teoria pogranicza
W roku 1845 w Ameryce sformułowano program Objawionego Przeznaczenia (ang. Manifest Destiny). Idea ta zakładała, że przeznaczeniem dziejowym Stanów Zjednoczonych miała być ekspansja terytorialna na kontynencie amerykańskim. Program powstał w czasach sporu o Oregon z Wielką Brytanią i z Meksykiem o Teksas. Czterdzieści lat później ogłoszono Nowe Objawione Przeznaczenie (ang. New Manifest Destiny). Zakładając wyższość cywilizacyjną Amerykanów, uznano, że po dotarciu do Pacyfiku ich przeznaczeniem jest niesienie demokracji, ekspansja w Ameryce Środkowej i Południowej oraz na Dalekim Wschodzie. Pod koniec XIX w. amerykański historyk Frederick J. Turner ogłosił pracę zatytułowaną Znaczenie pogranicza w amerykańskiej historii. Postawił w niej tezę, że istnienie pogranicza i cywilizujących je osadników jest czynnikiem kształtującym ducha narodowego Amerykanów. Amerykańskie pogranicze – dzikie, trudno dostępne, wielkie przestrzenie, zasiedlane przez przybyszy z Europy miało stworzyć charakter jego mieszkańców – szorstki w obyciu, silny, a jednocześnie wrażliwy, bystry i cechujący się żądzą posiadania. Teoria pogranicza zyskała w Stanach Zjednoczonych powszechne uznanie i była obecna w szkolnictwie amerykańskim do lat 60. XX wieku.
Rekonstrukcja Południa, kompromis 1877 r. i segregacja
Po wygranej wojnie secesyjnejwojnie secesyjnej radykalni republikanie z Północy wprowadzili na Południu program rekonstrukcji, mający pomóc w odbudowie państwa i przekształceniu społecznego, politycznego i ekonomicznego charakteru tej części Stanów Zjednoczonych. W 1877 r. demokraci z Południa i republikanie zawarli kompromis: w zamian za uznanie prezydenta republikanina Rutherforda Hayesa, pomimo jego przegranej w wyborach powszechnych, zakończono rekonstrukcję Południa. W latach 90. XIX wieku Afroamerykanie ponownie zostali pozbawieni praw wyborczych. Od lat 80. wprowadzono segregację rasowąsegregację rasową, m.in. w pociągach i hotelach. Na początku XX w. wszystkie stacje kolejowe na Południu dysponowały odrębnymi poczekalniami dla Afroamerykanów.
Imigranci
Ameryka jest krajem stworzonym przez imigrantów. Do wojny secesyjnej przeważali wśród nich Brytyjczycy, Niemcy i Skandynawowie. Do kolonistów uznawanych przez władze Stanów Zjednoczonych za wzorcowych imigrantów – WASP (ang. White Anglo‑Saxon Protestant, czyli białych protestantów pochodzenia anglosaskiego) najmniej pasowali wówczas katoliccy Irlandczycy. Od lat 80. XIX w. wśród przybyszów największą liczbę stanowili mieszkańcy południowej i wschodniej Europy: Włosi, Żydzi, Polacy i inni Słowianie. W latach 1880–1930 do Ameryki napłynęło ok. 27 mln nowych imigrantów, także z Azji. W Kalifornii doszło do rasistowskich zamieszek przeciw Azjatom. W 1882 r. prezydent Chester Arthur podpisał ustawę Kongresu o zamknięciu granic dla imigrantów z Chin, która zahamowała napływ Azjatów do Stanów Zjednoczonych.
Republikanie i demokraci
Zwycięstwo Północy w wojnie secesyjnej zapewniło Partii Republikańskiej przewagę w Ameryce aż do 1912 roku. W tym czasie tylko dwóch gospodarzy Białego Domu było demokratami. Republikanów popierali przede wszystkim przedsiębiorcy z Nowej Anglii i farmerzy ze Środkowego Zachodu oraz wyzwoleni niewolnicy z Południa (dopóki mogli głosować). Na Partię Demokratyczną po wojnie secesyjnej głosowali przegrani Południowcy, dyskryminowani Irlandczycy i inni imigranci niebędący protestantami, w tym Polacy. Na Południu, po pozbawieniu Afroamerykanów praw wyborczych, demokraci zdobyli ogromną przewagę.
Z powodu konfliktu interesów wewnątrz Partii Republikańskiej między farmerami a biznesmenami ze Wschodu doszło na początku XX w. do rozłamu w tej partii. Dzięki rozbiciu głosów republikanów wybory prezydenckie wygrał demokrata Woodrow Wilson.
Korporacje i ustawy antytrustowe
Po zakończeniu wojny domowej w Stanach Zjednoczonych nastąpił szybki rozwój gospodarczy. Coraz większy wpływ na ekonomię wywierały wielkie korporacje. W latach 80. XIX wieku, w wyniku dobrowolnego łączenia się wielkich firm bądź wchłaniania słabszych przez silniejsze, powstawały trustytrusty, mające monopolistycznąmonopolistyczną pozycję na rynku w obrębie własnej gałęzi produkcji. Pierwszym trustem był stworzony przez m.in. Johna D. Rockefellera naftowy Standard Oil. Szybko zaczęły powstawać trusty także w innych branżach. Ich istnienie prowadziło do ograniczenia swobody działalności gospodarczej, będącej podstawą systemu wolnorynkowego w Ameryce.
W 1890 r. Kongres uchwalił ustawę antytrustową, uznając za nielegalny każdy kontrakt w formie trustu oraz umowę mającą na celu ograniczenie wymiany pomiędzy stanami lub w handlu międzynarodowym. Zdecydowaną walkę z praktykami monopolistycznymi prowadziła administracja prezydenta Theodore’a Roosevelta, wygrywając 25 spraw sądowych przeciw trustom. Rozwiązano m.in. przedsiębiorstwo Rockefellera, które podzielono na kilka niezależnych kompanii.
Koncentracja kapitału i produkcji
Cechą charakterystyczną gospodarki przełomu XIX i XX w. była koncentracja kapitału i produkcji, która rozpoczęła się w latach 70. XIX wieku. Przedsiębiorstwa zwiększały swoją rozmiary m.in. poprzez skupianie produkcji, co było związane z ówczesnym rozwojem technologicznym. Zawierały również różnego rodzaju porozumienia, by umocnić swoją pozycję na rynku. Najszybciej, dzięki koncentracji kapitału i produkcji rozwijały się firmy działające w kolejnictwie i stalownictwie.
Nowy Jork i Chicago
Stany Zjednoczone na przełomie XIX i XX w. były państwem o największym wzroście gospodarczym i największych szansach na odniesienie sukcesu. Za symbole amerykańskiego cudu uważa się miasta, szczególnie Nowy Jork i Chicago.
Rozwój Nowego Jorku przyśpieszyło na początku XIX w. przekopanie kanału łączącego metropolię z Wielkimi Jeziorami, co znacznie ułatwiło transport. Dzięki temu Nowy Jork stał się najważniejszym portem przeładunkowym na północnym wschodzie Stanów Zjednoczonych. Chicago natomiast zawdzięcza swój rozwój liniom kolejowym biegnącym z Zachodu na Północny Wschód. Napływ imigrantów nieustannie zmieniał oblicze etniczne obu metropolii.
Chicago stało się największym skupiskiem Polaków w Ameryce. Na przełomie wieków do obu miast zaczęli przybywać Afroamerykanie z Południa. Pierwsza taka rodzina osiedliła się w nowojorskim Harlemie w 1905 roku.
Ekspansja zamorska
W 1867 r. rząd amerykański kupił od carskiej Rosji Alaskę za 7,2 mln dolarów. Spotkała go za to ostra krytyka amerykańskiej opinii publicznej, zarzucającej mu marnotrawstwo pieniędzy. Transakcja okazała się jednak korzystna, ponieważ jedenaście lat później na Alasce odkryto złoto.
W 1898 r. Stany Zjednoczone pokonały w wojnie Hiszpanię i zajęły należące do niej Puerto Rico, Filipiny i wyspę Guam. Na Kubie wyzwolonej spod hiszpańskiego panowania Amerykanie założyli bazę wojskową w Guantánamo. W 1898 r. anektowali Hawaje, a rok później zajęli część wysp Samoa. Wybudowanie w latach 1904–1914 Kanału Panamskiego zagwarantowało Amerykanom przewagę ekonomiczną i militarną na wschodnim Pacyfiku.
Narodziny dominium Kanady
W 1867 r. przedstawiciele czterech samorządnych prowincji brytyjskich – Nowej Szkocji, Nowego Brunszwiku, Ontario i Quebecu – podpisali Akt o Brytyjskiej Ameryce Północnej, tworząc dominium Kanady. Akt ten został zaakceptowany przez parlament brytyjski. Dwa lata później rząd Kanady wykupił od Kompanii Hudsońskiej (brytyjskiej kompanii handlowej) Terytoria Północno‑Zachodnie, zwane wówczas Ziemią Ruperta, trzykrotnie powiększając obszar dominium. Niedługo potem przyłączyła się do Kanady leżąca nad Pacyfikiem Kolumbia Brytyjska (pod warunkiem wybudowania przez rząd federalny transkontynentalnej linii kolejowej), a w latach 70. XIX w. Wyspa Księcia Edwarda. Jedynie mieszkańcy Nowej Fundlandii w głosowaniu w 1869 r. opowiedzieli się za utrzymaniem dotychczasowego statusu samorządnej prowincji brytyjskiej. Nowa Fundlandia, mająca od połowy XIX w. status samodzielnego dominium, jako dziesiąta prowincja dołączyła do Kanady dopiero w 1949 roku.
Wojna o saletrę
W niespokojnej Ameryce Południowej, gdzie często dochodziło do zamachów stanu, stabilnymi rządami wyróżniało się Chile. W 1879 r. Chile i Boliwia rozpoczęły wojnę o leżące nad Pacyfikiem pustynne ziemie bogate w złoża saletry, surowca niezbędnego do produkcji nawozów sztucznych i materiałów wybuchowych. Podczas walk, nazwanych wojną o saletrę, sojusznikiem Boliwii było Peru. Chilijczykom udało się w ciągu czterech lat pokonać swoich przeciwników: zajęli nadmorskie prowincje Boliwii, pozbawiając ją dostępu do oceanu, i południowe prowincje Peru. Chile dzięki wygranej wojnie zmonopolizowało wydobycie saletry.
Rewolucja meksykańska
Po zwycięstwie w wojnie domowej nad zwolennikami Benita Juáreza od 1877 r. dyktatorskie rządy w Meksyku sprawował Porfirio Díaz. Jego rządy przyczyniły się do rozwoju gospodarczego kraju, ale jednocześnie uzależniły Meksyk od obcego kapitału, głównie amerykańskiego. W 1910 r. Meksyk pogrążył się w wojnie domowej. Obalono dyktaturę Díaza i w 1917 r. zawarto kompromis, którego wynikiem było powstanie republiki. W jej konstytucji znalazł się postulat reformy rolnej, sformułowany przez przywódców oddziałów chłopskich, Emiliana Zapatę i Pancha Villę. Nie udało się go jednak zrealizować. Kolejni prezydenci Meksyku zdradzali tendencje dyktatorskie.
Związek Australijski
Brytyjczycy przystąpili do kolonizacji Australii przede wszystkim dlatego, że pod koniec XVIII w. utracili kolonie amerykańskie, będące dotąd jednym z najważniejszych miejsc zsyłki brytyjskich skazańców. W 1788 r. rozpoczęto podbój Terrae australis (łac. ziemi południowej) i założono tam pierwszą kolonię karną. Odtąd stale kierowano do Australii skazańców do pracy na plantacjach tytoniu. Ostatni transport więźniów przybył tam w 1868 roku.
Likwidacja kolonii karnych i napływ wolnych osadników umożliwiły przyznanie samorządu poszczególnym prowincjom. W 1901 r. powstał Związek Australijski, który jako federacja sześciu kolonii zyskał status dominium. Po długotrwałym sporze międzySydney a Melbourne w 1911 r. podjęto decyzję o wyznaczeniu terytorium związkowego pod budowę nowej stolicy. Szesnaście lat później siedzibą władz Australii stała się Canberra.
Oblicza się, że w wyniku kolonizacji (głównie z głodu i chorób) do początku XX w. zginęło ponad ćwierć miliona rodowitych Australijczyków, zwanych Aborygenami.
Nowa Zelandia
Nowa Zelandia uzyskała status dominium w 1907 r. po wojnie burskiejwojnie burskiej, w której po stronie brytyjskiej walczyły także oddziały nowozelandzkie i australijskie. XIX‑wieczna historia wysp to przede wszystkim wojny Brytyjczyków z Maorysami, ludem pochodzenia polinezyjskiego, przybyłym na Nową Zelandię 700 lat wcześniej. W 1840 r. Brytyjczycy zawarli z Maorysami traktat gwarantujący ludności rdzennej prawa do ziemi w zamian za uznanie zwierzchnictwa królowej. W wyniku presji osadniczej kolonistów umowa była wielokrotnie łamana, co prowadziło do kolejnych starć.
W 1867 r. Maorysi uzyskali prawa wyborcze. Przedstawiciele nowego pokolenia, którzy nie doznali klęsk wojennych i zdobyli wykształcenie, założyli w latach 90. XIX wieku Partię Młodych Maorysów, inicjując odrodzenie swojego ludu.
Ostatnia Tasmanka
Australijscy Aborygeni z Tasmanii byli jednym z wielu ludów podbitych przez Europejczyków. Od 1803 r. położona na południe od Australii wyspa Tasmania była brytyjską kolonią karną. Zsyłano na nią kryminalistów. Żołnierze, osadnicy oraz łowcy wielorybów urządzali polowania na „negrów”, jak pogardliwie nazywali tubylców. Herman Melville, wielorybnik znający Tasmanię i autor powieści Moby Dick, napisał: Nikt nigdy nie znalazł się przed sądem za zbrodnie popełnione na tych nieszkodliwych ludziach
. Ostatnia rodowita mieszkanka Tasmanii – Truganini – zmarła w roku 1876. Prosiła, żeby po śmierci nie robiono sekcji jej zwłok i żeby pochowano ją na dawnym terytorium jej szczepu. Szkielet Truganini do 1947 r. stanowił eksponat w muzeum w Hobart, stolicy Tasmanii. Ostatnią wolę Tasmanki spełniono dopiero 100 lat po jej śmierci.
Słownik
(gr. autochthon) rdzenny mieszkaniec określonego obszaru; tubylec
dość luźny związek przedsiębiorstw danej branży utworzony w celu regulowania cen i ograniczenia konkurencji
występuje gdy jakaś gałąź przemysłu opanowana jest przez jedno lub kilka przedsiębiorstw, które w porozumieniu ze sobą decydują o cenach, produkcji i sytuacji danej części rynku, aby zmaksymalizować zyski
(szw. Skansen - szaniec) rodzaj muzeum etnograficznego na powietrzu; wydzielony teren z zabytkami budownictwa ludowego; pokazujące kulturę danego regionu
porozumienie między firmami zawarte z myślą o tym, by wspólnie osiągnąć jakiś cel przekraczający możliwości jednego podmiotu
nowe przedsiębiorstwa powstałe w wyniku połączenia kilku innych, mające oddzielną osobowość prawną
szczególnie ostra forma segregacji, pojawiająca się w wyniku dyskryminacji rasowej (definicja z encyklopedii PWN)
wojny prowadzone przez Wielką Brytanię przeciwko Burom na terenie dzisiejszej Republiki Południowej Afryki; I wojna burska 1880 - 1881 r.; II wojna burska 1899 - 1902 r.
wojna domowa w USA w latach 1861‑1865 pomiędzy stanami północnymi a południowymi
Słowa kluczowe
autochton, Dziki Zachód, segregacja rasowa, saletra, dominium, świat w II połowie XIX wieku, świat na początku XX wieku
Bibliografia
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, red. M. Sobańska‑Bondaruk, B. Lenard, Warszawa 1998.
A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, PWN, Warszawa 2008.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.