Renesansowa wizja świata

Według ludzi epoki renesansu świat był harmonijny, tworzył uporządkowaną i spójną całość. Świadczył tym samym o racjonalności Stwórcy, a także jego zmyśle artystycznym (stąd narodziny w renesansie toposu Deus artifexDeus artifexDeus artifex). Wreszcie - całe stworzenie było w epoce odrodzenia postrzegane nie tylko jako wspaniałe, ale i dobre, zgodnie z wizją autorów biblijnych: Bóg widział, że wszystko, co stworzył, było bardzo dobre (Rdz 1,31). Takie rozumienie świata i Stwórcy wyraża m.in. pieśń Jana Kochanowskiego pt. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?. Często jest ona nazywana hymnemhymnhymnem ze względu na wątki dziękczynne i błagalne oraz elementy pochwalne.

Jan Kochanowski Pieśń Czego chcesz od nas, Panie

Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,
I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie.

Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje,
cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje.
Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy,
bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy.

Tyś pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował
i złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował;
Tyś fundament założył nieobeszłejnieobeszłynieobeszłej ziemi
i przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.

Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi,
a zamierzonych granic przeskoczyć się boi;
rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają.
Biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają.

Tobie k’wolik’wolik’woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi,
Tobie k’woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi.
Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa,
potym do gotowego gnuśna Zima wstawa.

Z Twej łaski nocna rosa na mdłemdłymdłe zioła padnie,
A zagorzałe zboża deszcz ożywia snadniesnadniesnadnie;
z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza swej żywności,
a Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości.

Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!
Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie.
Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi;
JednojednoJedno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi!

M179 Źródło: Jan Kochanowski, Pieśń Czego chcesz od nas, Panie, [w:] Jan Kochanowski, Pieśni, Kraków 2006.
nieobeszły
k’woli
mdły
snadnie
jedno

Współczesna wizja świata w wierszu Wisławy Szymborskiej

W powstałym w XX w. wierszu polskiej noblistki podmiot liryczny nie wychwala Stwórcy: sam mianuje się twórcą świata. Użyte w utworze sformułowania należące do dziedziny literatury sugerują, że podmiot liryczny jest człowiekiem pióra. Tym samym utwór należy do grupy tekstów autotematycznych, rozważających rolę artysty we współczesnym świecie. Jaki obraz świata wyłania się z wiersza? Nie jest on harmonijny, ale podmiot liryczny pragnie go takim uczynić. W zamierzeniu twórcy świat ma być idealny, pozbawiony wad świata rzeczywistego, takich jak starość i bolesne umieranie. Poprawa kształtu świata powinna być kompleksowa i doprowadzić go do ideału. Taką wizję nazywamy utopijną, niemożliwą do zrealizowania, zgodnie z greckim źródłem słowa utopiautopiautopia: ‘nie’ lub éu ‘dobry’ i tópos ‘miejsce’, czyli ‘miejsce, którego nie ma’ lub ‘dobre miejsce’.

Wisława Szymborska Obmyślam świat

Obmyślam świat, wydanie drugie,
wydanie drugie, poprawione,
idiotom na śmiech,
melancholikom na płacz,
łysym na grzebień,
psom na buty

Oto rozdział:
Mowa Zwierząt i Roślin,
gdzie przy każdym gatunku
masz słownik odnośny.
Nawet proste dzień dobry
wymienione z rybą
ciebie, rybę i wszystkich
przy życiu umocni.

Ta, dawno przeczuwana,
nagle w jawie słów
improwizacja lasu!
Ta epika sów! Te aforyzmy jeża
układane, gdy
jesteśmy przekonani,
że nic, tylko śpi

Czas (rozdział drugi)
ma prawo do wtrącania się
we wszystko czy to złe czy dobre.
Jednakże – ten, co kruszy góry
oceany przesuwa i który
obecny jest przy gwiazd krążeniu,
nie będzie mieć najmniejszej władzy
nad kochankami, bo zbyt nadzy,
bo zbyt objęci, z nastroszoną
duszą, jak wróblem na ramieniu.

Starość to tylko morał
przy życiu zbrodniarza.
Ach, więc wszyscy są młodzi!
Cierpienie (rozdział trzeci)
ciała nie znieważa.
Śmierć
kiedy śpisz przychodzi.

A śnić będziesz,
że wcale nie trzeba oddychać,
że cisza bez oddechu
to niezła muzyka,
jesteś mały jak iskra
i gaśniesz do taktu.

Śmierć tylko taka. Bólu więcej
miałeś trzymając różę w ręce
i większe czułeś przerażenie
widząc, że płatek spadł na ziemię.

Świat tylko taki. Tylko tak
żyć. I umierać tylko tyle.
A wszystko inne – jest jak Bach
chwilowo grany
na pile.

M0179 Źródło: Wisława Szymborska, Obmyślam świat.

Słownik

Deus artifex
Deus artifex

topos, który narodził się w renesansie: bóg jako artysta, stwórca świata - zachwycającego dzieła sztuki

hymn
hymn

(gr. hymnos - 'pieśń pochwalna'): uroczysty i podniosły w stylu utwór poetycki bądź oparty na nim wokalny utwór muzyczny, który za pomocą apostrofy wysławia Boga, bohaterów lub jakąś wielką ideę; jednym z pierwszych mistrzów hymnu był Pindar

utopia
utopia

ideał społeczeństwa szczęśliwego; też: ideologia postulująca stworzenie takiego społeczeństwa