Przeczytaj
Gabriela Zapolska
Gabriela Zapolska (1857–1912) wychowywała się w konserwatywnym środowisku jako córka ziemianina Wincentego Korwin‑Piotrowskiego. W domu rodzinnym nie dbano o wykształcenie przyszłej dramatopisarski, przygotowując ją raczej do roli żony i matki. W wieku dziewiętnastu lat wyszła za mąż za porucznika carskiej gwardii Konstantego Śnieżko‑Błockiego, lecz małżeństwo nie było udane. Zapolska marzyła o karierze w teatrze i po zerwaniu kontaktów z małżonkiem i rodziną rozpoczęła swą samotną, artystyczną drogę. Na przekór konwenansom swojej warstwy społecznej zaczęła prowadzić niezależny styl życia w opozycji do panujących obyczajów oraz wykonywać kontrowersyjny w owych czasach zawód aktora. Zapolska konsekwentnie trwała przy raz podjętej decyzji, ciężko pracowała, próbowała swoich sił za granicą, kontynuując karierę teatralną z różnym powodzeniem. Prawdziwą popularność przyniosły jej dopiero własne sztuki teatralne, takie jak Żabusia (1897), Panna Maliczewska (1910) czy najpopularniejsza – Moralność pani Dulskiej (1906). Pisarka wyszła ponownie za mąż, za malarza Stanisława Janowskiego, z którym założyła następnie objazdową trupę aktorską. Zapolska zmarła jednak w samotności, nękana chorobami i postępującą ślepotą w 1921 roku we Lwowie.
Tragedie czy komedie?
Gabriela Zapolska była autorką licznych dramatów o tematyce obyczajowej, traktujących o życiu typowych reprezentantów mieszczańskiego świata. Utwory te określa się mianem „komedii satyrycznych”. Pisarka nadawała im bowiem charakter satyrysatyry. Satyry miały na celu wyśmianie i potępienie określonych osób, tendencji, postaw lub poglądów. Często posługiwano się w nich kąśliwym humorem, przedstawiano rzeczywistość w sposób wyolbrzymiony, a postaci obdarzano karykaturalnymi cechami. Jednocześnie krytykowanym zjawiskom nie przeciwstawiano żadnego pozytywnego wzorca.
Na takich założeniach opierają się też dzieła Zapolskiej. Pisarka na przykładzie krótkiej, często dość schematycznej fabuły ukazywała i ośmieszała obłudę moralną. Jej utwory miały wydźwięk pesymistyczny – nie było w nich miejsca dla nadziei, wszelka próba walki z piętnowaną mentalnością autorka uznawała za próżną i nic nieznaczącą. Dlatego też, mimo komediowości poszczególnych sytuacji i charakterów postaci, sztuki Zapolskiej przedstawiają często konflikt z gruntu tragiczny. Nie bez powodu autorka nadawała swoim utworom takie podtytuły jak „Tragikomedia” (Moralność pani Dulskiej – 1906) czy „Tragedia ludzi głupich” (Ich czworo – 1907).
Krytyka mieszczaństwa
Chociaż Gabriela Zapolska tworzyła także dramaty historyczne oraz utwory nawiązujące do symbolizmusymbolizmu, znana jest przede wszystkim z dzieł przedstawiających codzienną rzeczywistość. Pisarka była na przełomie wieków prawdopodobnie jednym z najzacieklejszych krytyków ówczesnego mieszczaństwa. Oskarżała tę klasę społeczną o prowadzenie podwójnego życia, zachowywanie zewnętrznych pozorów moralności i kierowanie się przy tym jedynie własną korzyścią. Potępiała pogoń za pieniądzem, wyśmiewała też wąskie horyzonty reprezentantów mieszczaństwa.
Autorka trafnie wyczuwała nastroje panujące zwłaszcza w młodszym pokoleniu, które występowało przeciwko filistromfilistrom,których postępowanie charakteryzował skrajny materializm. Filistrzy byli ludźmi prowadzącymi życie wysoce unormowane, zgodne z panującymi obyczajami – taka postawa wynikała u nich z wygodnictwa, nie kryła się za nią żadna głębsza idea. Pieniądz stanowił dla nich największą wartość, dlatego we wszystkim widzieli potencjalne źródło dochodu. Nie stronili przy tym od rozrywki – była to jednak najczęściej zabawa wnosząca do ich życia niewiele ponad wypełnienie wolnego czasu.
Popularne w okresie Młodej Polski określenie „filister” stosowano niekiedy zamiennie ze słowem „kołtun”„kołtun”. Różnica między tymi wyrazami polega na tym, że ciasne horyzonty człowieka nazywanego mianem kołtuna nie wynikają z pragmatycznej kalkulacji, lecz z braku wykształcenia. Tego rodzaju postaci pojawiają się w wielu sztukach teatralnych Zapolskiej. Łatwi do manipulowania przedstawiciele mieszczańskiej społeczności bezwolnie przyjmują wzorce zastane w środowisku, w którym się wychowują. Nie znają innego świata, skazani na chciwość i fałsz otoczenia. Charakteryzują się przy tym doskonałym zdrowiem. Zapolska zwraca w ten sposób uwagę na skrajnie materialne, cielesne postrzeganie życia przez kołtunów, wyzbyte jakiegokolwiek duchowego pierwiastka.
Fatalizm dramatów Zapolskiej
Pisarka tworzyła pod wpływem wyznaczników literatury naturalizmunaturalizmu, w której człowiek był postrzegany jako jednostka zdeterminowanazdeterminowana przez biologiczną kondycję i wpływ czynników zewnętrznych. Kreując sylwetki bohaterów swoich komedii, Zapolska określała ich cechy wrodzone, umieszczała w konkretnym miejscu i czasie, a poszczególne sytuacje dramatyczne traktowała jako eksperymenty sprawdzające, jak w tych okolicznościach zachowa się jednostka o charakterze ukształtowanym w konkretny sposób. Dlatego też w utworach artystki można dostrzec fatalistycznefatalistyczne przekonanie, że przed mentalnością filistrów i kołtunów nie ma ucieczki – kto wychował się i wyrósł wśród nich, do końca taki pozostanie.
Bohaterem, który próbuje wyrwać się z ciasnych horyzontów swojej grupy społecznej, jest na przykład Zbyszko z Moralności pani Dulskiej.
Chociaż na kartach utworów Zapolskiej często pojawiają się tego rodzaju stwierdzenia, życie samej autorki wydaje się przeczyć postawionej w nich tezie. Pisarka wychowała się w rodzinie o niskich aspiracjach, lecz potrafiła przeciwstawić się swojemu środowisku. Nie zważając na ludzką opinię, rozpoczęła karierę artystyczną, którą konsekwentnie kontynuowała aż do swoich ostatnich lat. Zapolska stała się symbolem wyzwolonej kobiety czasów Młodej Polski – postacią kontrowersyjną, lecz inspirującą i autentyczną. W dramatach nie pozostawiła żadnych wskazówek, jak przezwyciężyć filisterską umysłowość, lecz swoją życiową postawą udowodniła, że mimo wszystko jest to możliwe.
Słownik
(łac. determinare – ograniczyć, określić) pogląd zakładający, że egzystencja i działania człowieka są niezależne od wolnej woli, lecz uwarunkowane przez czynniki biologiczne, środowiskowe i historyczne
(łac. fatalis) nieunikniony, zły los
(niem. philister) funkcjonujące w Młodej Polsce negatywne określenie ludzi o wąskich horyzontach, najczęściej mieszczan zajmujących się handlem, dla których jedyną wartością był pieniądz
popularne w okresie Młodej Polski określenie człowieka zacofanego, nieinteligentnego, o niskich ambicjach, skupionego na poszukiwaniu własnej, materialnej korzyści
(fr. naturalisme) prąd literacki powstały w drugiej połowie XIX wieku, wykorzystujący osiągnięcia nauk przyrodniczych, związany z poglądami deterministycznymi i ewolucjonistycznymi, często operujący silnymi środkami wyrazu, niestroniący od szczegółowego opisywania scen drastycznych, ukazujący ludzi jako organizmy biologiczne
(łac. politura) roztwór szelaku, żywicy pochodzenia naturalnego pozyskiwanej z owadów, wykorzystywany w meblarstwie do wykańczania powierzchni
(łac. satura) krytyka polegająca na ośmieszeniu danej osoby, rzeczy, zjawiska; w literaturze gatunek wywodzący się ze starożytnej Grecji, ukazujący świat w krzywym zwierciadle, piętnujący i wyśmiewający konkretnego człowieka, środowisko lub grupę społeczną, a także mody, obyczaje, poglądy; utwory satyryczne przedstawiają krytykowane cechy w sposób wyolbrzymiony i nie ukazują pozytywnej strony rzeczywistości
(łac. seccesio – oddzielenie się) styl w sztuce przełomu wieków nazywany także art nouveau lub modern art, charakteryzujący się bogatym zdobnictwem, czerpaniem wzorców z przyrody oraz opływowymi, wyrazistymi konturami; secesja wywarła ogromny wpływ na sztukę użytkową
(gr. sýmbolon – symbol) kierunek w sztuce zapoczątkowany przez poetów francuskich w II połowie XIX wieku zakładający rezygnację z bezpośredniego opisu emocji, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, operujący wieloznacznymi symbolami w celu wyrażenia treści, które nie mają określenia w systemie językowym