Gabriela Zapolska

ROUfGr0naqcto1

Obraz przedstawia portret kobiety. Jest ona w średnim wieku. Jej długie, ciemne włosy są starannie upięte. Kobieta siedzi wsparta o oparcie kanapy. Ubrana jest w długą suknię.

Gabriela Zapolska (1857–1912) wychowywała się w konserwatywnym środowisku jako córka ziemianina Wincentego Korwin‑Piotrowskiego. W domu rodzinnym nie dbano o wykształcenie przyszłej dramatopisarski, przygotowując ją raczej do roli żony i matki. W wieku dziewiętnastu lat wyszła za mąż za porucznika carskiej gwardii Konstantego Śnieżko‑Błockiego, lecz małżeństwo nie było udane. Zapolska marzyła o karierze w teatrze i po zerwaniu kontaktów z małżonkiem i rodziną rozpoczęła swą samotną, artystyczną drogę. Na przekór konwenansom swojej warstwy społecznej zaczęła prowadzić niezależny styl życia w opozycji do panujących obyczajów oraz wykonywać kontrowersyjny w owych czasach zawód aktora. Zapolska konsekwentnie trwała przy raz podjętej decyzji, ciężko pracowała, próbowała swoich sił za granicą, kontynuując karierę teatralną z różnym powodzeniem. Prawdziwą popularność przyniosły jej dopiero własne sztuki teatralne, takie jak Żabusia (1897), Panna Maliczewska (1910) czy najpopularniejsza – Moralność pani Dulskiej (1906). Pisarka wyszła ponownie za mąż, za malarza Stanisława Janowskiego, z którym założyła następnie objazdową trupę aktorską. Zapolska zmarła jednak w samotności, nękana chorobami i postępującą ślepotą w 1921 roku we Lwowie.

Tragedie czy komedie?

R5Tv5FSW5z5kj1

Na zdjęciu płaskorzeźba. Przedstawia dojrzałego mężczyznę. Zwrócony jest lewym profilem. Ma krótkie włosy, zmarszczki na twarzy oraz duże uszy. Jest ubrany w togę. W ręku trzyma pucharek.

Gabriela Zapolska była autorką licznych dramatów o tematyce obyczajowej, traktujących o życiu typowych reprezentantów mieszczańskiego świata. Utwory te określa się mianem „komedii satyrycznych”. Pisarka nadawała im bowiem charakter satyrysatyrasatyry. Satyry miały na celu wyśmianie i potępienie określonych osób, tendencji, postaw lub poglądów. Często posługiwano się w nich kąśliwym humorem, przedstawiano rzeczywistość w sposób wyolbrzymiony, a postaci obdarzano karykaturalnymi cechami. Jednocześnie krytykowanym zjawiskom nie przeciwstawiano żadnego pozytywnego wzorca.

Na takich założeniach opierają się też dzieła Zapolskiej. Pisarka na przykładzie krótkiej, często dość schematycznej fabuły ukazywała i ośmieszała obłudę moralną. Jej utwory miały wydźwięk pesymistyczny – nie było w nich miejsca dla nadziei, wszelka próba walki z piętnowaną mentalnością autorka uznawała za próżną i nic nieznaczącą. Dlatego też, mimo komediowości poszczególnych sytuacji i charakterów postaci, sztuki Zapolskiej przedstawiają często konflikt z gruntu tragiczny. Nie bez powodu autorka nadawała swoim utworom takie podtytuły jak „Tragikomedia” (Moralność pani Dulskiej – 1906) czy „Tragedia ludzi głupich” (Ich czworo – 1907).

Krytyka mieszczaństwa

Chociaż Gabriela Zapolska tworzyła także dramaty historyczne oraz utwory nawiązujące do symbolizmusymbolizmsymbolizmu, znana jest przede wszystkim z dzieł przedstawiających codzienną rzeczywistość. Pisarka była na przełomie wieków prawdopodobnie jednym z najzacieklejszych krytyków ówczesnego mieszczaństwa. Oskarżała tę klasę społeczną o prowadzenie podwójnego życia, zachowywanie zewnętrznych pozorów moralności i kierowanie się przy tym jedynie własną korzyścią. Potępiała pogoń za pieniądzem, wyśmiewała też wąskie horyzonty reprezentantów mieszczaństwa.

Autorka trafnie wyczuwała nastroje panujące zwłaszcza w młodszym pokoleniu, które występowało przeciwko filistromfilisterfilistrom,których postępowanie charakteryzował skrajny materializm. Filistrzy byli ludźmi prowadzącymi życie wysoce unormowane, zgodne z panującymi obyczajami – taka postawa wynikała u nich z wygodnictwa, nie kryła się za nią żadna głębsza idea. Pieniądz stanowił dla nich największą wartość, dlatego we wszystkim widzieli potencjalne źródło dochodu. Nie stronili przy tym od rozrywki – była to jednak najczęściej zabawa wnosząca do ich życia niewiele ponad wypełnienie wolnego czasu.

RlloAL2KqnLGo

Zdjęcie przedstawia miejską ulicę. Po lewej stronie stoją budynki. Pod nimi jest chodnik, po którym idą ludzie. Po ulicy jedzie samochód. Po prawej stronie kilka osób jedzie konno. W oddali znajdują się budynki.

Popularne w okresie Młodej Polski określenie „filister” stosowano niekiedy zamiennie ze słowem „kołtun”kołtun„kołtun”. Różnica między tymi wyrazami polega na tym, że ciasne horyzonty człowieka nazywanego mianem kołtuna nie wynikają z pragmatycznej kalkulacji, lecz z braku wykształcenia. Tego rodzaju postaci pojawiają się w wielu sztukach teatralnych Zapolskiej. Łatwi do manipulowania przedstawiciele mieszczańskiej społeczności bezwolnie przyjmują wzorce zastane w środowisku, w którym się wychowują. Nie znają innego świata, skazani na chciwość i fałsz otoczenia. Charakteryzują się przy tym doskonałym zdrowiem. Zapolska zwraca w ten sposób uwagę na skrajnie materialne, cielesne postrzeganie życia przez kołtunów, wyzbyte jakiegokolwiek duchowego pierwiastka.

Fatalizm dramatów Zapolskiej

Pisarka tworzyła pod wpływem wyznaczników literatury naturalizmunaturalizmnaturalizmu, w której człowiek był postrzegany jako jednostka zdeterminowanadeterminizmzdeterminowana przez biologiczną kondycję i wpływ czynników zewnętrznych. Kreując sylwetki bohaterów swoich  komedii, Zapolska określała ich cechy wrodzone, umieszczała w konkretnym miejscu i czasie, a poszczególne sytuacje dramatyczne traktowała jako eksperymenty sprawdzające, jak w tych okolicznościach zachowa się jednostka o charakterze ukształtowanym w konkretny sposób. Dlatego też w utworach artystki można dostrzec fatalistycznefatalizmfatalistyczne przekonanie, że przed mentalnością filistrów i kołtunów nie ma ucieczki – kto wychował się i wyrósł wśród nich, do końca taki pozostanie.

R19U9rSmcQWlj1

Na zdjęciu mężczyzna. Jest to aktor, który wykonuje swoją rolę. Ubrany jest płaszcz, a na głowie ma kapelusz. Pali papierosa.

Bohaterem, który próbuje wyrwać się z ciasnych horyzontów swojej grupy społecznej, jest na przykład Zbyszko z Moralności pani Dulskiej.

Chociaż na kartach utworów Zapolskiej często pojawiają się tego rodzaju stwierdzenia, życie samej autorki wydaje się przeczyć postawionej w nich tezie. Pisarka wychowała się w rodzinie o niskich aspiracjach, lecz potrafiła przeciwstawić się swojemu środowisku. Nie zważając na ludzką opinię, rozpoczęła karierę artystyczną, którą konsekwentnie kontynuowała aż do swoich ostatnich lat. Zapolska stała się symbolem wyzwolonej kobiety czasów Młodej Polski – postacią kontrowersyjną, lecz inspirującą i autentyczną. W dramatach nie pozostawiła żadnych wskazówek, jak przezwyciężyć filisterską umysłowość, lecz swoją życiową postawą udowodniła, że mimo wszystko jest to możliwe.

Słownik