Przeczytaj

Długie trwanie średniowiecza

Średniowiecze to jedna z epok w dziejach kultury europejskiej. Już sama nazwa sytuuje ją pomiędzy antykiem a renesansem: to spolszczona wersja łacińskiego terminu media aeva, czyli wieki średnie, czyli znajdujące się „w środku”. Trudno jednoznacznie wyznaczyć „punkt zerowy”, od którego należy liczyć trwanie średniowiecza, oraz moment oznaczający zakończenie tego okresu. Przyjmuje się jednak, że początkową datą epoki jest rok 476, w którym doszło do ostatecznego upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. Nieco więcej kontrowersji wywołuje ustalenie faktu, który można by uznać za koniec średniowiecza – zazwyczaj pojawiają się trzy propozycje:

bg‑red

ok. 1450 r. – wynalezienie ruchomej czcionki przez Jana GutenbergaGutenbergJana Gutenberga;
1453 r. – zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek cesarstwa bizantyjskiego;
1492 r. – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Niezależnie od wyboru daty końcowej, średniowiecze miałoby więc trwać około tysiąca lat. Europa w tym czasie zmieniała się i rzeczywistość połowy XV wieku była już zupełnie inna niż pod koniec V stulecia. Przemiany zachodziły we wszystkich dziedzinach życia: od sposobu budowania siedzib po upodobania kulinarne.

Tadeusz Witczak Literatura średniowiecza
R4XD2pEXjjbw51
Albrecht Altdorfer, Rycerz trzymający chleb i wino, ok. 1512–1515
Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.
Jednorodność tak pojemnej epoki jest tylko pozorna. Zwłaszcza we wczesnym jej stadium, kiedy rozpadał się antyk i w stadium schyłkowym, czyli w XIV w., kiedy wyłaniały się zjawiska, które dominować będą w nowej formacji dziejów: w renesansie – różnorodność współczesnych sobie jej składników była uderzająca. Jednak i w głębi epoki istniały okresy o szczególnej odrębności politycznej i kulturowej. Otrzymują one w historiografii nazwy, które tę odrębność uwydatniają. Tak mówi się o „renesansie karolińskim” – wzbudzonym działalnością Karola Wielkiego (768–814) i realizatorów jej inspiracyj, czy o „renesansie romańskim”, obejmującym swoistość kultury XII stulecia. Odmiennie również potoczyły się losy ludów zamieszkujących odległe od siebie obszary Europy, zależnie od źródła podniet cywilizacyjnych: łacińskiego Rzymu bądź greckiego Bizancjum, od momentu przyjęcia chrześcijaństwa i od warunków regionalnych. Miano więc średniowiecza odnosi się do tysiąca lat historii naszego kontynentu z świadomym uproszczeniem.
3 Źródło: Tadeusz Witczak, Literatura średniowiecza, Warszawa 1990, s. 5–6.

Uwarunkowania historyczne

Rq5G9dBP4ioPT1

Uwarunkowania społeczne

Przemian społecznych, jakie zachodziły w średniowiecznej Europie, nie można rozpatrywać w oderwaniu od powszechnie panującej religii. Z chrześcijaństwem i teocentryzmemteocentryzmteocentryzmem należy m.in. łączyć ukształtowanie się charakterystycznego dla tej epoki ustroju gospodarczo‑politycznego zwanego feudalizmem. Jednym z jego fundamentów są hierarchiczne relacje między seniorem a wasalem (lennikiem). Możnowładca w ramach tych zależności zobowiązywał się do opieki nad wasalem, ten natomiast brał na siebie powinności polegające na świadczeniu usług militarnych oraz finansowych wobec seniora.

Sprzyjało to umacnianiu się społeczeństwa podzielonego na stany. W średniowiecznych tekstach często mówi się o idei trzech głównych stanów:

bg‑red

modlącego się (duchowieństwo),
walczącego (rycerstwo)
pracującego (mieszczaństwo i chłopstwo).

Choć w rzeczywistości stanów wyróżniano więcej, to ten podstawowy podział określał prawa i obowiązki członka społeczeństwa w epoce średniowiecza. Odnosiło się to nie tylko do wspomnianych już zadań poszczególnych grup społecznych, ale także do tak szczegółowych kwestii jak kolejność zasiadania za wspólnym stołem czy możliwość posiadania srebrnej lub pozłacanej zastawy.

ROPjrkjKBZgTf1

Zdjęcie przedstawia fragment strony z gazety. Nagłówek na stronie brzmi: Dawne ubiory i uzbrojenia (dalszy ciąg). Zebrał i rysował Juliusz Kossak. Na stronie znajdują się dwie ryciny. Rycina po lewej przedstawia wiek XV i uczonego w swej pracowni (rysunek wzięty z nagrobka w kościele dominikanów w Krakowie). To dojrzały, długowłosy mężczyzna w długiej, powłóczystej szacie i niewielkiej czapce na głowie. Mężczyzna siedzi przy sekretarzyku. Trzyma w rękach książkę. Rycina po prawej przedstawia wiek XV i mieszczanina krakowskiego (rysunek wzięty z rzeźby Wita Stwosza w katedrze krakowskiej). Wokół rycin teksty: Widno gromadą, Na rolników do Niemce Do Polski jadą. Szerzej było jak w bryce W arce Noego, Będą mieli szlachcice Dużo dobrego!... Jadą Niemcy z kolei, Naród się kupi; Dni pełni nadziei Że polak głupi, Ma pieniądze, na wioski, Kartofli miski, Aby Niemiec bez troski Opływał w zyski, Potem szydzącz Tatarów Polskiego Landu, Wracał z wórkiem talarów Do Vaterlandu, A gdy u nas, jak zwyczaj, Zrobi majątek, Klął nasz naród, obyczaj, Każdy zakątek. III. Przed chatą pan kolonista Siedzi z fajką okazałą, A pan dziedzic – oczywista, Przystępuje doń nieśmiało, I zrobiwszy ukłon grzecznie, Rzecze: „Mamy dość roboty, Trzeba zwozić dziś koniecznie, Bo kalendarz wróży psoty.” Niemiec puszcza dymu kłęby, Jak ze śpiżu posag siedzi, Tylko mruczy coś przez zęby, Lecz nie daje odpowiedzi. „A niechże cię piorun trzaśnie! Musisz zwozić dziś Herr Peter! I trąca go, a ten wrzaśnie: „Kreutz Schock Schwernoth! Donnerwetter Nix wożycz, ci bin Uhrmacher.” I znów siada. A te krzyki Dziedzic z cicha mruczy: „Szacher! Ot usłużne kantorniki!” IV. A toż przyjdzie łeb mi stracić! Jak tu radzić? Miły Boże! Niedość karmić, nie dość płacić, Nie pozwożę, nie zaorzę, Ot dziś rano w pole jadę, Ba, już w późnej dość godzinie, Patrzę: Niemcy w polu w radę, A zaprzęgi w koniczynie. Krzyczę, wołam: - ani dudu! Wer, wer, wer, wer! aż pięść łechce. — Juliusz Kossak, Uczony w swojej pracowni; Mieszczanin krakowski, „Tygodnik Ilustrowany” 1862, nr 143 (21 czerwca) s. 257
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Feudalna hierarchia w obrębie społeczeństwa średniowiecznego pojawiła się również w Polsce.

Tadeusz Witczak Literatura średniowiecza
W sytuacji, którą symbolizuje chrzest księcia Polan Mieszka (966) rodzimy układ społeczny zetknął się z uformowanym niemal zupełnie, bo w XI w. dochodzącym do pełni rozwoju, ustrojem feudalnym, o hierarchicznej zależności między jednostkami i stanami: od poddanych, poprzez wasalów różnych względem siebie stopni zwierzchnictwa (senioratu), do najwyższego suwerena. Łączy się on z prawem użytkowania nadanych dóbr ziemskich oraz obowiązkiem usług wasala dla seniora, ze służbą wojenną na czele; ustrój ten wypracował swą ideologię i rytuał zewnętrzny. Ideał rycerza wyrażał się w świetności rodu, tężyźnie fizycznej, bezwzględnej wrażliwości na dobrą sławę i godność osobistą – wartości zaklęte w pojęciu honoru; wymagał biegłości w sztuce władania orężem, służby dla wiary chrześcijańskiej oraz lojalności wobec suwerena i własnego słowa. Zwyczajowy kodeks rycerski należał w tej epoce do ważnych regulatorów postępowania i wychował cały zastęp postaci osnutych wspaniałą legendą. Podobne zasady nadrzędności i podległości zakrzepły w strukturze Kościoła. Świecki ustrój polityczno‑społeczny i zbiorowość religijna, współtworzone wówczas zazwyczaj przez tych samych ludzi, pozostaną przez wieki średnie bliźniaczym obliczem tej samej rzeczywistości.
4 Źródło: Tadeusz Witczak, Literatura średniowiecza, Warszawa 1990, s. 6–7.

Słownik

inwestytura

(łac. induere vestimentis – przyobleczenie, ubranie) – w średniowieczu: 1. nadanie lenna wasalowi przez seniora; 2. nadawanie stanowisk kościelnych przez monarchę

politeizm

(gr. polys – liczny + theos – bóg) – wielobóstwo, wiara w istnienie wielu istot boskich

schizma

(gr. schisma – rozdarcie, rozdwojenie) – rozłam w Kościele, głównie chrześcijańskim; najczęściej: rozłam między Kościołem greckim a rzymskim

teocentryzm

(gr. theos – bóg; łac. centrum – środek) – pogląd uznający Boga za przyczynę i cel istnienia wszystkich bytów. Bóg uważany jest za byt zewnętrzny wobec wszechświata, działający stale, wzywający do życia duchowego w łączności ze swoją osobą i reagujący na aktywność ludzi; w chrześcijaństwie zasada uznająca, że kwestie dotyczące Boga są nadrzędne

Gutenberg

Wprowadzenie

Prezentacja multimedialna

Długie trwanie średniowiecza

Uwarunkowania historyczne

Uwarunkowania społeczne

Słownik