Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat Jeana Jacques Rousseau, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Jean‑Jacques Rousseau. Poglądy i umowa społecznaJean‑Jacques Rousseau. Poglądy i umowa społeczna
Jean‑Jacques Rousseau. Wpływ i recepcjaJean‑Jacques Rousseau. Wpływ i recepcja
Biografia
Urodził się w Genewie, mającej wówczas status miasta-państwa (Republika Genewska 1541–1798) i pozostającej pod wpływem idei protestanckich. Przodkowie Rousseau osiedlili się w Genewie, uciekając z Francji przed religijnymi prześladowaniami ze strony katolików. Dorastał w mieszczańskiej rodzinie. Matka Rousseau zmarła wskutek komplikacji po jego porodzie. Wychowywany był w dzielnicy rzemieślników przez ojca, który był zegarmistrzem, i jego siostrę. Od dzieciństwa pasją Jeana-Jacquesa było czytanie, zwłaszcza literatury starożytnej Grecji i Rzymu. Był też świadkiem politycznych wydarzeń w mieście, nasiąkając ideami oporu wobec warstw uprzywilejowanych. 1728 Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ubrany jest w białą koszulę, której mankiety zakończone są falbanami oraz marynarkę. Siedzi przy stole i pisze list. Przed nim znajduje się niewielka sterta papierów. W ręku trzyma pióro, obok stoi kałamarz. Mężczyzna jest zapatrzony w dal. W 1728 przeniósł się do Francji, początkowo do Annecy, następnie do Paryża. Spędził dwa lata w Wenecji, pracując w ambasadzie francuskiej. Po powrocie do Paryża zajął się publicystyką oraz działalnością kompozytorską. Zaprzyjaźnił się m.in. z Étiennem Bonnot Condillakiem i Denisem Diderotem. 1749 Zdjęcie przedstawia panoramę miasta. Widoczne są liczne zabudowania miejskie, kościół z wysoką wieżą, w tle wzgórza zabudowane domami. W roku 1749 zdobył nagrodę na konkursie naukowym ogłoszonym przez Akademię w Dijon za pracę zatytułowaną Rozprawa o naukach i sztukach.
Cztery lata później, w odpowiedzi na kolejny konkurs Akademii z Dijon, opublikował swą pierwszą pracę filozoficzno-polityczną pt. Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi. 1762 Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ma perukę z charakterystycznymi lokami upiętymi po bokach. Ubrany jest w czerwony strój wyszywany ozdobnymi wzorami złotą nitką. Gdy w roku 1762 opublikował swoje najważniejsze dzieła – Umowę społeczną oraz Emila – znalazł się w ogniu krytyki intelektualnych środowisk Paryża, a tezy obu dzieł, oskarżonych o atak na religię i monarchię, zostały publicznie potępione. W konsekwencji opuścił Francję i udał się najpierw do Szwajcarii, a później do Anglii, zaproszony tam przez Davida Hume’a. 1767 W 1767 r. powrócił do Francji. Utrzymywał się głównie z muzyki. Pisał wówczas przede wszystkim wspomnienia, a w roku 1771 wydał Uwagi o rządzie polskim, poświęcone kwestii reformy polskiego systemu politycznego. 1778 Zdjęcie przedstawia sarkofag – dużą skrzynię ozdobioną licznymi płaskorzeźbami. Są to postacie z okresu starożytnych czasów Grecji. Na sarkofagu znajduje się też inskrypcja w języku łacińskim. Jean-Jacques Rousseau zmarł w roku 1778 w Ermenonville niedaleko Paryża
Doktryna
Punktem wyjścia refleksji politycznej Jeana Jacques Rousseau jest rewizja koncepcji stanu naturystanu natury (state of nature, natural condition of mankind), która stanowiła fundament koncepcji liberalizmu, zarówno w wariancie pre‑liberalnym w doktrynie Thomasa HobbesaThomasa Hobbesa, jak i w ujęciu Johna Locke’aJohna Locke’a. Rousseau modeluje swojego hipotetycznego człowieka w stanie natury na „szczęśliwego dzikusa”. Jest on wolny, żyjący samotnie, spotykający się z innymi ludźmi bardzo sporadycznie. Nie zna trosk, chorób, niepokojów egzystencjalnych. Zharmonizowany z przyrodą nie musi bać się innych zwierząt, gdyż to raczej one boją się jego. Jego życie jest proste, tak jak i jego łatwo zaspokajalne potrzeby. Nie towarzyszy mu niepokój braku wiedzy, nie dziwi się temu, co nieznane, nie przechowuje przeszłości w swej pamięci, nie rozmyśla o przyszłości. Stan natury nie jest ani stanem wojny, ani stanem ciągłego nią zagrożenia, lecz stanem prostej, samotnej szczęśliwości. Naczelną siłą, która konstytuuje jednostkę w stanie natury jest „miłość własna” (amour de soi‑même) – zorientowana jest ona na samozachowanie jednostki. Towarzyszy mu uczucie niechęci, niesmaku wobec cierpienia innych jednostek tego samego gatunku – mówiąc współcześnie, pewna forma empatii. Te naturalne predyspozycje stanowią, zdaniem Rousseau, naturalną podstawę działań moralnych. Moralność, jak twierdzi Obywatel Genewy, nie potrzebuje ani racjonalnej wiedzy i wysiłku intelektualnego, ani też religijnego Objawienia reprezentowanego przez chrześcijaństwo.
Ten stan zaczyna ulegać przemianom, wskutek wzrostu demograficznego i dostrzeżenia przez ludzi korzyści (np. wspólne przeciwstawianie się klęskom żywiołowym), jakie niesie z sobą życie społeczne. Życie społeczne i (wynikający z coraz większego znaczenia, jakie w ludzkim życiu odgrywa rozumność) rozwój cywilizacji zaczynają dokonywać głębokich zmian w sposobie życia ludzi, niosąc z sobą egoizm, zawiść, nieustanne wojny, wyzysk, zniewolenie. „Szczęśliwy dzikus” przekształca się w cynicznego, zachłannego, samolubnego, egocentrycznego dekadentę, nienasyconego w dążeniu do posiadania i panowania nad innymi. Parafrazując Thomasa Hobbesa – to nie w stanie natury, lecz w życiu cywilizowanym homo homini lupus est! Naczelną siłą, która konstytuuje jednostkę w społeczeństwie jest „samoocena” (amour propre) – zorientowana jest ona na „samoocenę”, na porównywanie się do innych, na bycie lepszym i ważniejszym od innych. Nie ma tu już miejsca na empatię.
Kamieniami milowymi na drodze do tej radykalnej antytezy szczęśliwości naturalnej są rodzina i własność prywatna. Rodzina jest pierwszą wspólnotą, która dzieli ludzi i wzmaga ich egoizm, poprzez łączenie egoizmu członków rodziny przeciwko tym, którzy są poza nią – rodzina jest zapowiedzią społeczeństw częściowych. To wraz z nią rodzą się miłość, zazdrość, nienawiść. Z kolei własność prywatna zniszczyła podstawy wspólnoty, która mogłaby, hipotetycznie, umożliwić pogodzenie naturalnych skłonności z życiem gromadnym. W dyskusji o pochodzeniu własności prywatnej Rousseau staje do zdecydowanej polemiki z koncepcją „pierwszego zebrania” Johna Locke’a. Odrzuca jego argumenty, że to praca jest źródłem prawa własności. „Pierwsze zebranie” jest zawłaszczeniem, jest w istocie aktem przemocy. Rousseau określa „wynalazcę” własności prywatnej mianem „największego złoczyńcy” w dziejach. I to ci właśnie, którzy dokonali bezprawnego zawłaszczenia własności wspólnej tworzą instytucję państwa, oparta na umowie, której istota sprowadza się do obrony własności.
Liberalna koncepcja umowy społecznej postrzegana jest przez Rousseau, jako swoista legitymizacja systemu opartego na własności prywatnej i „samoocenie”, w którym funkcjonują społeczeństwa częściowe – są to grupy, funkcjonujące w ramach społeczeństwa, które stawiają korzyść grupy ponad korzyścią wspólną. Taki system nigdy nie będzie w stanie wypracować dobra wspólnego. Wszelkie decyzje opierające się na postanowieniach większości, stają się rozwiązaniami zgodnymi z korzyściami owych społeczeństw częściowych, czyli de facto zgodnymi z korzyściami prywatnymi, które konstytuują społeczeństwa częściowe. W społeczeństwach liberalnych, u podstaw których leży koncepcja umowy zachowująca zmodyfikowaną wolność naturalną, zawsze rządzą wola jednostek, realizująca korzyści prywatne. I zawsze odbija się to negatywnie na korzyści wspólnej.
Czy model liberalny jest możliwy do przezwyciężenia? Czy miałby być to powrót do stanu natury? Odpowiedź na pierwsze pytanie brzmi – tak; na drugie – nie. Niemożliwe jest już odwrócenie zmian, które dokonały się na przestrzeni dziejów. Dla człowieka nie ma już odwrotu od drogi cywilizacji. Stan natury przeminął bezpowrotnie. Rozwiązanie należy znaleźć w ramach cywilizacji.
Rousseau wskazuje na dwa konieczne warunki realizacji tego celu. Pierwszym z nich winien być nowy sposób wychowania, kładący akcenty przede wszystkim na wychowanie obywatelskie. Rozpowszechnienie obywatelskiego modelu wychowawczego, połączone z wzięciem za nie odpowiedzialności przez państwo przygotuje odpowiedni grunt pod zmianę paradygmatu umowy. Drugim warunkiem jest sam charakter umowy. Należy wypracować model, który pozwolić zbliżyć się do stanu idealnego i pożądanego, czyli do sformułowania i realizacji woli powszechnej (la volonté générale) i korzyści wspólnej. Odpowiednie wychowanie obywatelskie oraz wola powszechna pozwolą osiągnąć nową, wyższą od naturalnej formę wolności – wolność cywilną, czy też obywatelską (la liberté civile).
Rousseau napisał Uwagi o rządzie Polskim w roku 1772 na prośbę posła konfederacji barskiej do Francji Michała Wielhorskiego. Wydarzenia polityczne tego okresu (pierwszy rozbiór Polski) spowodowały przesunięcie publikacji dzieła na rok 1782. Pierwsze polskojęzyczne wydanie, w tłumaczeniu Franciszka Karpińskiego, miało miejsce w roku 1789. W opinii chyba wszystkich zagranicznych myślicieli tego okresu, Rzeczpospolita stanowiła przykład nieudanego eksperymentu ustrojowo‑politycznego.
Wśród zdecydowanych krytyków byli m.in. VoltaireVoltaire i DiderotDiderot. Rousseau patrzył na tę kwestię z innej perspektywy. I on wskazywał na konieczne reformy i korekty, w dużej mierze związane z edukacja i wychowaniem młodzieży. W zgodzie ze swoją koncepcją edukacji kładł akcent na konieczność bazującego na nauce historii wychowania obywatelsko‑patriotycznego, w którym miłość ojczyzny jest wartością najwyższą. Zarazem jednak, na tle niezwykle krytycznie ocenianej przez niego współczesnej cywilizacji europejskiej, w której najważniejszymi wartościami było bogactwo i władzy, oceniał narodowy charakter Polaków i ich moralność polityczną jako najwartościowszą, obok Korsykan, wśród narodów Europy. Charakter narodowy jest, według niego, skutkiem systemu politycznego.
Ustrój Rzeczypospolitej, z przepajającym go poczuciem wolności, nie mógł być zatem bezwartościowy, skoro wytworzył taki właśnie charakter. W konsekwencji, Rousseau jako chyba jedyny myśliciel spoza Rzeczypospolitej (a w tym okresie nie było ich już wielu i w samej Rzeczypospolitej) stanął w obronie zasady liberum veto a także elekcyjności króla. Jeśli chodzi o drugą kwestię, to zachowanie elekcyjności miało utrudnić (czy wręcz uniemożliwić) ewentualne dążności absolutystyczne władców. Z kolei w liberum veto widział przede wszystkim symbol umiłowania wolności i obrony przed arbitralną, nielegalną i uzurpacyjną opresją ze strony władzy.
Uznawał, że w pewnych okolicznościach jedynie liberum veto może stworzyć podstawy pod realizację woli powszechnej. Zarazem postulował reformę tej instytucji, mając na uwadze skuteczność systemu władzy. Sugerował więc, aby ci, którzy korzystali z liberum veto musieli stanąć przed odpowiednią komisją, złożoną z najbardziej szanowanych i najmądrzejszych członków narodu, którą bądź przekonaliby do swoich racji i otrzymali nagrodę, bądź zawiedli w dziele przekonania i ponieśli karę – a karą tą byłaby śmierć (należy podkreślić, że sam pomysł karania śmiercią za niesprawiedliwe propozycje polityczne był prawdopodobnie zaczerpniętych z antycznej refleksji politycznej.
Nawiązania
Refleksja Rousseau inspirowała zarówno ruchy polityczne i politycznych aktywistów, jak i filozofów. Do jego myśli nawiązywali jakobini, a Maximilien de RobespierreMaximilien de Robespierre podobno miał zawsze przy sobie egzemplarz Umowy społecznej, nawet wówczas, gdy prowadzono go na szafot. Krytyka empiryzmuempiryzmu i racjonalizmu odbiły się znaczącym echem w dobie romantyzmu. Koncepcje Rousseau wywarły wpływ na filozofię Immanuela KantaImmanuela Kanta (wyraźny ślad refleksji Rousseau u w filozofii Kanta znajdziemy np. w problemie heteronomii i autonomii woli) i Georga Wilhelma Friedricha HeglaGeorga Wilhelma Friedricha Hegla. Inspirację z jego myśli czerpały nurty socjalistyczne, w tym również marksizm, akcentujące zwłaszcza krytykę własności prywatnej i wynikającą z nich koncepcję państwa, jako instrumentu klasowego panowania.
Oponenci
Jean Jacques Rousseau był myślicielem niezwykle oryginalnym, co skutkowało jednak i tym, że często krytykowany był równocześnie przez wrogie wobec siebie nurty światopoglądowe i siły społeczno‑polityczne. Jego poglądy na kwestię Boga oraz kwestie moralne, skutkowały niechętnym stosunkiem do racjonalizmu, materializmu i ateizmu, ale również religii Objawionych. Sprowadziło to na niego krytykę zarówno ze strony np. encyklopedystów, jak i ze strony kościołów chrześcijańskich – tak katolickiego, jak i protestanckich.
Podobnie było z kwestią „dobrej” natury człowieka – dla większości przedstawicieli racjonalizmu oświeceniowego (m.in. dla Voltaire) był to przejaw niezwykłej naiwności myśliciela z Genewy, a z kolei dla chrześcijan oznaczało to odrzucenie doktryny grzechu pierworodnego. Także podejście do kwestii moralności rodziło krytykę racjonalistów (według Rousseau moralność wymaga właściwie wyłącznie uczuć), i oczywiście chrześcijan, oburzonych odrzuceniem Objawieniem i próbą wykazania, że moralność go nie potrzebuje. Odrębnym problemem jest kwestia rozumienia i roli, jaką Rousseau przypisywał woli powszechnej oraz wynikająca z tych ustaleń koncepcja wolności cywilnej – i współcześnie niektórzy krytycy wskazują na zawarte w niej potencjalne źródło inspiracji dla wszelkiego gatunku ustrojów totalitarnych.
Słownik
kierunek filozoficzny wywodzący wiedzę z doświadczenia
hipotetyczna rekonstrukcja sposobu funkcjonowania jednostek ludzkich, ewentualnie ludzkich wspólnot w czasach przed powstaniem państwa; ów stan miał ujawniać rzeczywiste cechy natury człowieka (czyli cechy przyrodzone), a nie te, który zostały wypracowane poprzez konwencje i przymus państwowy