Kumulacja problemów

W drugiej połowie XVIII w. we Francji doszło do nagromadzenia problemów gospodarczych, politycznych i społecznych. Co prawda duże miasta, zwłaszcza Paryż, cieszyły się gospodarczą prosperity, jednak wydatki publiczne znacznie przewyższały wpływy do skarbca królewskiego. Było to spowodowane koniecznością spłacania wysokich kredytów zaciągniętych w celu militarnego wsparcia angielskich kolonistów w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–1783). Co więcej, pod wpływem oświeceniowych prądów szlachta dążyła do zdobycia większych wpływów politycznych, a mieszczaństwo zaczęło się domagać zniesienia przywilejów stanowych. I tak trudną sytuację pod koniec rządów Ludwika XVI pogorszyła seria nieurodzajów, której skutkami były: wzrost cen żywności i nasilenie niezadowolenia Francuzów.

Liberalny i oszczędny Turgot

RtuyY6CC0ljk31

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę w peruce. Jest to siwa peruka z długimi lokami do połowy pleców. Mężczyzna ubrany jest w marynarkę oraz koszulę z żabotem.

Pierwszym generalnym kontrolerem finansów Ludwika XVI, czyli odpowiednikiem dzisiejszego ministra finansów, który miał za zadanie usprawnić funkcjonowanie państwa, został Anne TurgotAnne TurgotAnne Turgot. Jego program zakładał zmniejszenie ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Minister zaproponował likwidację cechówcechcechów, które kontrolowały rynek pracy i handel w miastach. Sposobem na pobudzenie gospodarki i zwiększenie konsumpcji miało być zniesienie ceł wewnętrznych i obniżenie tym samym cen produktów. Ponadto Turgot wystąpił z propozycją utworzenia specjalnych zgromadzeń na prowincji, które dbałyby o sprawny pobór podatków. Zasiadaliby w nich nie tylko uprzywilejowani, tj. szlachta, ale również majętni chłopi. W końcu usiłował wprowadzić ogólnokrajowy podatek od dochodów.

Plany te spotkały się z ogromnym sprzeciwem elit. Przeważająca część szlachty i kleru nie chciała rezygnować ze swoich przywilejów, a szansy na uratowanie kraju upatrywała w potencjalnych zyskach, jakie ich zdaniem mogło przynieść poparcie angielskich kolonistów w Ameryce występujących przeciwko Wielkiej Brytanii. Opozycja była tak silna, że po niespełna dwóch latach Ludwik XVI zdymisjonował Turgota, a Francja włączyła się do wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych w 1778 roku.

R156a8JSrKzi1

Ilustracja przedstawia grupę ludzi stojących na piaszczystej polanie na brzegu morza. Na brzegu morza stoją zacumowane okręty. Po środku dwóch mężczyzn witają się ze sobą. Po lewej stronie stoi grupa osób, kobiet i mężczyzn którzy przyglądają się tej sytuacji. Po prawej stornie stoi grupa wojskowych. Z przodu przed mężczyznami po lewej stronie siedzi mężczyzna z kilkuletnim chłopcem, a po prawej stronie czarnoskóry niewolnik.

Konserwatywny i rozrzutny Necker

R19m6FfrFByly1

Ilustracja przedstawia mężczyznę siwego z charakterystyczną fryzurą, lokami podkręconymi po bokach głowy do tyłu. Mężczyzna ma okrągłą twarz, prosty nos, wydatne usta. Pozuje swoim prawym profilem układając usta w grymasie. Włosy spięte są ozdobną kokardą. Odziany jest w koszule z białym żabotem.

Środki na prowadzenie wojny z Wielką Brytanią znaleźć miał następca Turgota, Jacques NeckerJacques NeckerJacques Necker – genewski bankier i protestant na stałe żyjący w Paryżu. Strategia Neckera całkowicie różniła się od tej obranej przez jego poprzednika. Był on zwolennikiem silnej kontroli państwa nad gospodarką – popierał istnienie przywilejów w postaci monopolimonopolmonopoli, jak również cechów i ceł wewnętrznych. Wydatki publiczne, w tym udział w wojnie z Anglikami, pokrył, zaciągając kredyty. Necker, podobnie jak Turgot, zdawał sobie sprawę z konieczności wprowadzenia nowych podatków, jednak i on musiał zmierzyć się z oporem społecznym.

Chcąc zwrócić uwagę opinii publicznej na powagę sytuacji, w 1781 r. opublikował dochody i wydatki dworu, czym wywołał niezadowolenie króla. Został odwołany trzy miesiące później.

Ostatnie próby ratowania budżetu

Przez kolejne lata stan finansów publicznych ulegał pogorszeniu. W 1786 r. aż połowa wydatków publicznych była przeznaczana na obsługę długu. Kolejny minister, Charles de CalonneCharles de CalonneCharles de Calonne, wrócił do planu Turgota – rozważał np. zniesienie części ceł wewnętrznych, nałożenie powszechnego podatku gruntowego na wszystkie grupy społeczne (większość gruntów należała do szlachty i duchowieństwa) oraz powołanie zgromadzeń na prowincji, które miałyby pomóc w sprawnym ściąganiu należności.

R852ilvzsDrTF

Obraz przedstawia starszego mężczyznę w siwej peruce. Mężczyzna ma rumieńce policzkach, duży, szeroki nos. Pozuje do portretu en face. Ubrany jest w koszulę z żabotem, który wykończony jest delikatną białą koronką, kontrastującą z jego ciemnoniebieską marynarką.

Również i on musiał się zmierzyć ze sprzeciwem parlamentówparlament(y)parlamentów – instytucji rejestrujących ustawy, bez których zgody nowe regulacje nie mogły wejść w życie. Na początku kolejnego roku Calonne odwołał się do Zgromadzenia NotabliZgromadzenie NotabliZgromadzenia Notabli, którego wola była wiążąca dla parlamentów, ale i w tym wypadku grupa szlachty i majętnego mieszczaństwa odrzuciła reformy.

R1MSkovOBNUWr

Ilustracja przedstawia stronę książki. W centralnej części małpa siedząca za biurkiem pisze piórem na kartce papieru. Ubrana jest w niebieską kurtkę, białe spodnie i białą zwisającą z tyłu czapkę. Przed nią zgromadzone są kury, kaczki i indyki. Za małpą stoi kredens z zastawą stołową, a nad jej głową jest szyld z napisem w języku francuskim. W górnej i dolnej części ilustracji napisy w języku francuskim.

Szlachta, dotąd zwolniona z konieczności płacenia podatków, nie chciała rezygnować z tego przywileju. Broniła też swojej pozycji w hierarchii społecznej i dlatego protestowała przeciwko utworzeniu zgromadzeń prowincjonalnych, w których zasiadałyby również osoby niższego stanu. Gdyby na to pozwoliła, zaburzono by feudalny, zhierarchizowany porządek społeczny, do którego była przyzwyczajona.

R1IAtrfm67aTr

Na obrazie widnieje mężczyzna pozujący swoim lewym profilem. Ma bladą cerę, duże zakola na czole, haczykowaty nos oraz siwe włosy. Mężczyzna odziany jest w  pelerynę, na piersiach ma zawieszony medal w kształcie krzyża.

Ostatnim ministrem, który stoczył batalię z parlamentami o wprowadzenie reform, został Étienne Charles de Loménie de BrienneÉtienne Charles de Loménie de BrienneÉtienne Charles de Loménie de Brienne. Elity polityczne zdawały sobie co prawda sprawę z konieczności wprowadzenia zmian, jednak były gotowe zaledwie na kilka ustępstw. Nowy minister zaproponował wprowadzenie ogólnokrajowego podatku dochodowego, ale i w tym przypadku szlachta wyraziła sprzeciw. Parlament paryski dodatkowo zaznaczył swoją opozycję wobec absolutystycznych rządów, krytykując cenzurę i wszechwładzę monarchy. Szlachta sama chciała decydować o sprawach podatkowych. W maju 1788 r. Ludwik XVI kazał aresztować głównych malkontentów oraz odebrał parlamentom prawo rejestracji dekretów. W ten sposób debata publiczna w sprawie reform ucichła na kilka miesięcy.

Słownik

Słowa kluczowe

Ludwik XVI, Francja, oświecenie, reformy, wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Zgromadzenie Notabli, rewolucje XVIII w.

Bibliografia

E. Rostworowski, Historia Powszechna. Wiek XVIII, wydanie czwarte, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocław 1999.

J. Baszkiewicz, Ludwik XVI, Wrocław 1983.

Świat w XVIII wieku, red. P. Franaszek et al., Wielka Historia Świata, t. 8, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Świat Książki, Kraków‑Warszawa 2006.