Rozwój demokracji liberalnejdemokracja liberalnademokracji liberalnej w epoce nowożytnej rozpoczął się w państwach, w których już w XVII w. zaczęły być powszechne kapitalistyczne stosunki produkcji. Prawa obywatelskie, w tym prawa wyborcze, oznaczały włączenie części społeczeństwa w procesy decyzyjne i kontrolowanie władzy wykonawczej. Walka o nie oznaczała chęć ograniczenia władców absolutnych i ich, nie zawsze korzystnych dla obywateli, decyzji dotyczących najczęściej wzrostu obciążeń podatkowych lub podejmowania działań zbrojnych. O prawa obywatelskie początkowo walczyli przedstawiciele tzw. stanu trzeciego (przede wszystkim przedstawiciele burżuazji). Ta właśnie grupa, w okresie zmiany stosunków feudalnych na wczesnokapitalistyczne, zaczęła się znacząco bogacić. Swoje dochody wykorzystywali również do kształcenia się i udziału w kulturze, co powodowało wzrost wiedzy na temat funkcjonowania kraju i chęć współdecydowania o państwie, które przecież utrzymywali ze swoich podatków.

Powszechne głosowanie w wyborach, które dziś wydaje się oczywistością, w większości państw europejskich zostało wprowadzone w XX w. Jak podaje historyk Niall Ferguson, w 1850 r. zaledwie trzy państwa europejskie miały ustawy wyborcze, które dawały prawo do głosowania ponad 20% populacji. Tymi liderami demokracji były Francja, Szwajcaria oraz Grecja, świeżo wyzwolona spod wielowiekowej niewoli tureckiej. We wszystkich pozostałych krajach kontynentu ponad 4/5 ludności nie mogło wybierać swych przedstawicieli do parlamentów.

Ważnym etapem w rozwoju demokracji i poszerzaniu praw wyborczych były wydarzenia Wiosny LudówWiosna LudówWiosny Ludów w Europie. Władcy europejscy oktrojowali wtedy konstytucje w swoich państwach, poszerzając prawa obywatelskie. Część z nich została zniesiona po stłumieniu powstań. Na kontynencie europejskim upadek rewolucji 1848 r. oznaczał przywrócenie systemów absolutnych. W tym samym czasie podobne ruchy, których celem było zwiększenie uczestnictwa szerokich grup społecznych w życiu publicznym, były organizowane w Wielkiej Brytanii.

Wielka Brytania

RZTfI3fkskDBS1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, szczupła, nos długi, oczy nieduże, głęboko osadzone. Mężczyzna ma wysokie czoło, krótkie włosy i niewielkie bokobrody. Ubrany jest w surdut, pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Po raz pierwszy prawo wyborcze mieszkańcom Anglii przyznano w 1689 r. na mocy Ustawy o Prawach. Zgodnie z tym aktem prawnym w Anglii miały odbywać się co trzy lata wybory powszechne. Powszechność w praktyce oznaczała, że głosować mieli posiadacze ziemscy i najbogatsi przedstawiciele mieszczaństwa. Dotyczyło to mężczyzn powyżej 25 roku życia. Od czasu wydania tego prawa rozszerzano możliwość głosowania, zawsze na mężczyzn płacących wysokie podatki, czyli dysponujących znaczącym majątkiem. Kolejnym ważnym etapem rozszerzenia praw wyborczych w Wielkiej Brytanii była reforma Charlesa Greya z 1832 r.

Zgodnie z tą reformą do Izby Gmin, izby niższej brytyjskiego parlamentu, wchodziło dwóch deputowanych z każdego hrabstwa i przedstawiciele miast powyżej 300 tys. mieszkańców. Przyznawała ona prawo wyborcze, jednak tylko tym, którzy mieli wysoki cenzus majątkowy. Wskutek tej reformy ok. 20% przedstawicieli społeczeństwa angielskiego otrzymało prawo wyborcze. W Wielkiej Brytanii ograniczano również prawa wyborcze innowiercom. W 1829 r. prawo wybierania uzyskali katolicy, a w 1858 r. - Żydzi. Kolejne obniżenie cenzusu majątkowegocenzus majątkowycenzusu majątkowego wprowadził w 1867 r. Benjamin DisraeliBenjamin DisraeliBenjamin Disraeli.

Benjamin Disraeli

Rt4vJkVNUTU8O1

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, z wyraźnie zaznaczonymi zmarszczkami i wydatny nos. Mężczyzna ma wysokie czoło, półdługie, falujące włosy. Ubrany jest w garnitur, koszulę, pod szyją ma muchę.

Benjamin Disraeli; brytyjski polityk należący do Partii Konserwatywnej, Premier Wielkiej Brytanii w 1868 r. i w latach 1874–1880. Jego pierwsza kadencja była krótka, natomiast podczas drugiej znacznie umocnił swoją pozycję i wprowadził wiele znaczących reform.

Jeszcze w czasach Disraelego prawo wyborcze było przywilejem korporacyjnym miast. Dlatego tak ważna była reforma Williama E. Gladstona, przeprowadzona w latach 1884–1885. Na jej mocy prawo wyborcze stało się prawem podmiotowym obywateli, wprowadzono jednomandatowe okręgi wyborcze, obniżono cenzus majątkowy. Reforma ta dała prawa wyborcze około 40% mieszkańcom Wielkiej Brytanii.

Ciągle jednak nie było to powszechne prawo wyborcze, a w Wielkiej Brytanii podczas rewolucji przemysłowej zwiększała się liczba robotników i powstawały ruchy, które reprezentowały ich interesy. Pierwszym z nich był ruch czartystów, który w 1837 r. przedstawił pierwszą petycję, domagając się w niej przyznania robotnikom praw wyborczych. Po odrzuceniu petycji i upadku ruchu czartystowskiego interesy robotników zaczęły reprezentować związki zawodowe, które domagały się wyłącznie poprawy warunków ekonomicznych. Jednak w II połowie XIX w. walkę o zwiększenie reprezentacji robotników w parlamencie zaczęła toczyć Niezależna Partia Pracy.

R9mjLfmmwbRku1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Na jego owalnej twarzy i czole widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma siwe, proste włosy. Jego oczy są podpuchnięte, nos wydatny. Ubrany jest w marynarkę, kamizelkę, koszulę, pod szyją ma krawat.

I wojna światowa to przełomowy moment w przyznawaniu praw obywatelskich brytyjskim robotnikom. W 1918 r. ówczesny Premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George przyznał prawa wyborcze wszystkim mężczyznom powyżej 21 roku życia i kobietom powyżej 30 roku życia, pod warunkiem posiadania mieszkania, za które płacono określony czynsz. W 1928 r. zrównano prawa wyborcze kobiet i mężczyzn.

Prawa wyborcze to bardzo ważny element praw obywatelskich. W przypadku Wielkiej Brytanii rozszerzanie praw wyborczych było połączone z majątkiem, ale także wysokością płaconych podatków. Obywatele, którzy dążyli do uzyskania tych praw, mieli duży wkład w rozwój gospodarczy Wielkiej Brytanii, zarówno angielskie mieszczaństwo, które od czasu odkryć geograficznych rozwijało handel, jak i robotnicy, dzięki którym doszło do rozwoju przemysłu angielskiego. Uzyskując prawa wyborcze, mogli wpływać na kierowanie państwem, które utrzymywali dzięki swej pracy. Rozszerzenie praw wyborczych na kobiety było efektem działań angielskich feministek, ale również pracy kobiet w fabrykach, kiedy podczas I wojny światowej musiały one zastąpić walczących na frontach mężczyzn. Już w starożytnych Atenach prawa obywatelskie powiązane były z możliwością obrony polis przed zewnętrznym zagrożeniem. Podobnie można oceniać rozwój praw obywatelskich w Wielkiej Brytanii. Ich rozszerzanie związane było z uczestnictwem w rozwoju ekonomicznym państwa.

Francja

We Francji proces uzyskania praw wyborczych przebiegał szybciej, ale bardziej gwałtownie. Procesy demokratyzacyjne zaczęły się w okresie rewolucji francuskiej, która wybuchła w 1789 r. W czasie trwających kilka lat zmagań między dawnym a nowym porządkiem została uchwalona konstytucja jakobińska w 1793 r. Konstytucja ta wprowadzała powszechne prawo wyborcze dla wszystkich mężczyzn. Pomijała jednak kobiety. Jedna z pierwszych bojowniczek o prawa wyborcze kobiet – Olympia de Gouges – zginęła na szafocie. Konstytucja ta, ze względu na wojnę z pierwszą koalicją antyfrancuską, nigdy nie weszła w życie. Mimo pomyślnych perspektyw, Francuzom nie udało się zagłosować w końcu XVIII w.

R19QUqJOIp3km1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę w generalskim mundurze, z epoletami na ramionach i medalami na lewej piersi. Przez jego tułów przewieszona jest szeroka szarfa, na której zawieszona jest szabla. Mężczyzna ma owalną twarz, wydatny nos. Jego włosy są ciemne, falujące. Mężczyzna ma szerokie bokobrody. W prawej ręce trzyma kapelusz, lewą wskazuje na zwój papierów leżący na stojącym nieopodal niego stoliku.

Po przejęciu władzy przez Napoleona, a szczególnie po przekreśleniu jego planów, do władzy we Francji wrócili Burbonowie. Po okresie rządów głównej linii dynastii, która opierała się na arystokracji, w 1830 r. władzę przejął Ludwik Filip Orleański. We francuskiej monarchii Ludwika Filipa (1830–1848) prawo do głosowania miało zaledwie 0,67% ludności, a jego rządy to następna odsłona walk o włączenie w system rządzenia kolejnych grup politycznych. Otrzymał on nawet przydomek Król bankierów, zasłynął również prowadzeniem polityki gospodarczej, która wprowadziła Francję na drogę rewolucji przemysłowej. Nie przeszkadzało mu to jednak ograniczać liczby obywateli uprawnionych do głosowania, do płacących najwyższe podatki. Stąd określenie wybory cenzusowe – czynne prawo wyborcze przysługiwało wyłącznie obywatelom mającym wysokie dochody.

We Francji przełom przyniosła Wiosna Ludów w 1848 r. Utworzona w tym okresie Komisja Luksemburska wprowadziła powszechne prawo wyborcze i przeprowadziła wybory zgodnie z tymi zasadami. Jednak po stłumieniu powstań związanych z Wiosną Ludów i przejęciu władzy przez Ludwika Napoleona Bonaparte prawo to zostało zniesione. Napoleon III został już wybrany w „męskim” głosowaniu powszechnym. W 1852 r. Ludwik Napoleon Bonaparte ogłosił Francję II Cesarstwem. Powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn przywróciła Komuna ParyskaKomuna ParyskaKomuna Paryska. Po jej upadku nowe władze nie cofnęły tego prawa. Równocześnie zaczął rozwijać się ruch robotniczy, kształtowały się nowoczesne partie polityczne reprezentujące interesy różnych grup społecznych. Powszechne prawo wyborcze dało im możliwość współuczestnictwa w zarządzaniu państwem. Grupą, która rozpoczęła walkę o swoje prawa w II połowie XIX w. były kobiety. Narodziły się wówczas ruchy feministycznefeminizmfeministyczne. Jednym z głównych ich celów było uzyskanie praw wyborczych, ponieważ one dawały możliwość prawnej zmiany sytuacji kobiet w życiu społecznym przez decyzje tworzącego się parlamentu.

Inne kraje europejskie

Podobne procesy demokratyzacji zachodziły w innych państwach europejskich. W 1837 r. została przeprowadzona reforma prawa wyborczego w Hiszpanii. Dzięki tej reformie prawo wyborcze uzyskało 3,5% mężczyzn. Uprawnieni byli ci, którzy płacili podatki powyżej określonego progu, czyli głównie właściciele ziemscy i przedstawiciele zamożnej burżuazji. Cenzusowe wybory praktykowano wówczas w całej Europie – oczywiście w krajach, w których w ogóle wybory przeprowadzano. W Niderlandach uprawnionych do głosowania było wówczas 3–4% ludności, w Belgii znacznie mniej, bo około 1%. Hiszpanie nie nacieszyli się długo swym demokratycznym uprzywilejowaniem – w efekcie konserwatywnego puczu w 1844 r. wprowadzono nowe prawo wyborcze, ograniczając liczbę uprawnionych. Z kolei w tym samym roku w Grecji uchwalono konstytucję, która wprowadziła głosowanie o charakterze niemal powszechnym. Głosować mógł każdy mający jakąkolwiek ziemię, a ponieważ gros społeczeństwa stanowili drobni rolnicy, większość mężczyzn otrzymała prawo głosu. Upowszechnienie praw wyborczych dla mężczyzn nastąpiło w II połowie XIX w.

Począwszy od 1870 r., większość państw rozszerzała prawo do głosowania, obniżając poziom cenzusów wyborczych. Wiązało się to z rosnącą rolą parlamentów krajowych i kształtowaniem się partii politycznych. Parlamenty zaczęły przejmować rolę prawodawczą, a zmieniająca się struktura społeczna wymuszała tworzenie reprezentacji partyjnych kolejnych grup i wprowadzenie ich przedstawicieli do parlamentów.

Zaczęły kształtować się nowoczesne demokracje, choć do czasów wybuchu I wojny światowej w największych państwach europejskich ciągle dominował system absolutny.

I wojna światowa (1914–1918) przyniosła przełom w sprawie prawa do głosowania dla kobiet. Przed tym konfliktem panie miały prawo głosu tylko w Finlandii (według ustawy z 1906 r.) i Norwegii (ustawa z 1913 r.). Naciski lewicy oraz rola, jaką kobiety odegrały w gospodarkach państw walczących, podczas gdy mężczyźni walczyli na frontach, przesądziła o przyznaniu im praw wyborczych. Stopniowo wprowadzały je kolejne państwa – Austria, Czechosłowacja, Niemcy, Polska, Szwecja i Wielka Brytania w latach 1918–1919, Węgry w roku 1920, Hiszpania w 1931.

Rsev8Ura3ehWi1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, widoczne są na niej pierwsze zmarszczki. Mężczyzna ma wydatny nos, duże oczy. Jego włosy są proste, krótkie. Mężczyzna jest ubrany w garnitur, koszulę i krawat.

I wojna światowa była również przełomowa, jeśli chodzi o demokratyzację rządów w państwach europejskich. Upadek imperiów absolutnych i narastające ruchy rewolucyjne przyniosły zmiany w systemach politycznych (wprowadzenie trójpodziału władzy) i zwiększyły prawodawczą rolę parlamentów, uzależniając decyzje rządzących od stanowionego przez nie prawa. Jednakże nieprzygotowane społeczeństwa, duża liczba partii politycznych, która powodowała rozdrobnienie w parlamentach, oraz problemy gospodarcze przyczyniły się do upadku wielu europejskich demokracji w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Rozszerzenie praw wyborczych na całe społeczeństwa, w powiązaniu z ideą Carla Schmitta o nieomylności suwerenasuwerensuwerena, spowodowały trudności w konstruowaniu trwałych rządów i ułatwiły drogę do władzy charyzmatycznym przywódcom.

Słownik