Kryzys i jego konsekwencje

Po nagłej śmierci cesarza Aleksandra SeweraAleksander SewerAleksandra Sewera z dynastii Sewerów w 235 r. imperium rzymskie pogrążyło się w chaosie. Przez niemal 50 lat trwała seria wojen domowych, obcych najazdów oraz narastającego kryzysu gospodarczego, które doprowadziły cesarstwo na skraj upadku. Po obaleniu dynastii Sewerówdynastia Sewerówdynastii Sewerów w wyniku kolejnych uzurpacji rządy przejmowali dowódcy wojskowi, w większości całkiem pozbawieni autorytetu niezbędnego do sprawowania najwyższej władzy w państwie. W latach 235–284 blisko 50 osób (przeciętnie jedna w roku), w ten czy inny sposób, otrzymało tytuł cesarza. Równolegle do problemów wewnętrznych pojawiły się także kłopoty na granicach imperium. Z północy na cesarstwo zaczęli napierać Germanie, od wschodu atakowali Persowie, a tereny Galii oraz Syrii wykazywały silne tendencje separatystyczne. Ofiarą najazdów padły nie tylko tereny przygraniczne: po raz pierwszy w dziejach wrogie armie wkraczały głęboko w terytorium cesarstwa, często nie napotykając znaczniejszego oporu. Bogate prowincje, które od wieków nie zaznały wojny, były okrutnie grabione. Do kryzysu politycznego oraz militarnego dołączył więc gospodarczy – kraj ubożał w bardzo szybkim tempie. Wspaniałe starożytne miasta upadały, a w najlepszym wypadku traciły na znaczeniu. Państwo natomiast - mimo przejściowej utraty dużych terytoriów nadal zmuszone do utrzymywania wielkiej armii - rozpoczęło emisję pieniądza o zmniejszonej zawartości metali szlachetnych. Nastąpiła drastyczna dewaluacja rzymskiego systemu monetarnego. Do tego doszła epidemia (tzw. zaraza Cypriana od imienia chrześcijańskiego biskupa, który pozostawił relacje na jej temat).

Dioklecjan. Wybawca cesarstwa?

RLZk8xKd6X8uZ1

Fotografia przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Na głowie widać wieniec spleciony z liści laurowych, spod którego widać krótkie włosy. Mężczyzna ma wąsy i brodę.

W takich okolicznościach w 284 r. do władzy doszedł Dioklecjan, dowódca przybocznej gwardii cesarskiej, o którego wcześniejszym życiu wiemy tylko tyle, że prawdopodobnie pochodził z nizin społecznych, co było dość charakterystyczną cechą władców całego tego okresu. Tak zwani cesarze wojskowi rządy zawdzięczali swoim umiejętnościom, sprawności w dowodzeniu armią oraz sile charakteru, a nie urodzeniu. Tym, co wyróżniało Dioklecjana, był jednak fakt, że po zdobyciu władzy udało mu się ją utrzymać, co zapewniło imperium niezbędny okres stabilności.

Po uzyskaniu tytułu cesarskiego Dioklecjan przystąpił do metodycznego wypierania kolejnych najeźdźców poza granice imperium. Pokonał barbarzyńców (Germanów oraz Sarmatów) napierających na limeslimeslimes od strony Renu i Dunaju, pomścił klęski poniesione przez Rzymian z rąk Persów i wreszcie zgasił ogniska buntu w Egipcie i Brytanii. W końcu w ok. 300 r. w cesarstwie zapanował długo wyczekiwany pokój.

Reformy Dioklecjana. „Nowe imperium”

Równolegle do działań stricte militarnych Dioklecjan podjął szereg inicjatyw mających na celu gruntowną reformę państwa. Na plan pierwszy wysuwały się problemy natury logistycznej: imperium było zwyczajnie za duże, by mogła nim sprawnie zarządzać jedna osoba, szczególnie w warunkach przeciągającego się kryzysu. Z tej przyczyny wprowadzono system zwany tetrarchią, w którym władzę nad cesarstwem sprawowało czterech cesarzy: dwóch augustów i dwóch podległych im cezarów. Według założeń Dioklecjana augustowie po 20 latach mieli dobrowolnie abdykować na rzecz cezarów, a ci ostatni mieli dobierać sobie następnych współwładców. Z czasem wyklarował się także podział terytorialny imperium na cztery części, którymi tetrarchowie zarządzali osobno, choć w bezpośrednim porozumieniu. Mimo oficjalnej równości władców osobą dominującą w całym tym układzie był bez wątpienia Dioklecjan.

Zmianom na szczytach władzy towarzyszyły przekształcenia na niższych szczeblach administracyjnych. Reformy te były związane przede wszystkim z koniecznością usprawnienia systemu podatkowego, gdyż tego właśnie wymagała stale powiększająca się armia, której liczebność w czasach Dioklecjana sięgnęła 400 tys. Cały kraj podzielono więc na niewielkie, łatwiejsze w zarządzaniu okręgi i utworzono pierwszy w dziejach Rzymu aparat biurokratycznybiurokracjabiurokratyczny, który miał umożliwić sprawne egzekwowanie podatków. Zwiększono liczbę prowincji z dotychczasowych pięćdziesięciu do ponad stu, ich grupy połączono natomiast w diecezje. Zniesiono przy tym przywileje poszczególnych miast, a nawet samej Italii. Odtąd całe imperium miało po równo partycypować w ciężarach fiskalnych nakładanych przez rząd. Dioklecjańska reforma fiskalna polegała na ustanowieniu jednego podatku dla całego kraju. Ostateczny wymiar należności wobec skarbu państwa w przypadku poszczególnych prowincji ustalany był jednak osobno, na podstawie charakteru lokalnej gospodarki, liczby mieszkańców oraz ogólnego poziomu zamożności.

Cesarz „panem i bogiem”. Początek ery dominatu

Za panowania Dioklecjana ostatecznie porzucono pozory ustroju republikańskiego, które cechowały okres pryncypatupryncypatpryncypatu. Nastała epoka zwana dominatem. Cesarz z pierwszego obywatela stał się władcą absolutnym, panem i bogiem (łac. dominus et deus). Pojawił się cały ceremoniał dworski wzorowany na tym stosowanym w państwach wschodnich, szczególnie w Persji. Przed cesarzem padano na twarz w geście tzw. adoratio, a dostęp do niego stał się bardzo utrudniony. Miejsce tradycyjnej rzymskiej togi, noszonej dawniej przez panujących, zajęła bogato zdobiona szata w kolorze purpury (która była barwą zastrzeżoną dla rodziny cesarskiej).

Wywyższeniu osoby władcy towarzyszył gwałtowny spadek autorytetu senatu rzymskiego, który wprawdzie od czasów ustanowienia cesarstwa miał niewielkie znaczenie, jednak do połowy III w. cieszył się dużym prestiżem.

Słownik

Słowa kluczowe

biurokracja, Dioklecjan, dominat, tetrarchia

Bibliografia

Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań‑Gniezno 2016.

Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.

Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.

Brewiaria dziejów rzymskich: Sekstus Aureliusz Wiktor, Eutropiusz, Festus, red. Stebnicka K., Wiśniewski R., Warszawa 2010.

Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.

Epitome de caesaribus. O życiu i obyczajach imperatorów od cezara Augusta do Teodozjusza, red. Hryniewiecka A., Warszawa 2015.