Przeczytaj
Gospodarka pieniężna
Gospodarka pieniężna, czyli oparta na pieniądzu, zyskiwała nowe obszary, na których dotąd dominował handel wymienny (barterbarter). Coraz mniej było także gospodarstw samowystarczalnych. Nie oznaczało to oczywiście, że od razu zlikwidowany został cały sektorsektor naturalnynaturalny w gospodarce. Nadal był on duży, większy niż sektor pieniężny, ale włączenie w mechanizmy rynkowe nawet kilku procent ludności chłopskiej pozostającej dotąd poza rynkiem oznaczało wzrost popytu na rózne towary (m.in. na wyroby włókiennicze, skórzane, rzemiosło) i nadało gospodarce nową dynamikę. Rozkwitła wymiana handlowa, w wielu gałęziach gospodarki towarowo‑pieniężnej wprowadzono ulepszenia, które przyspieszyły produkcję - pojawiły się np. pierwsze manufakturymanufaktury, usprawniono też młyny wodne, które dzięki użyciu nowego rodzaju koła, zaczęły powstawać nawet w niewielkich miejscowościach.
Pieniądz w XVI wieku
Pieniądz kruszcowy w XVI wieku pełnił w gospodarce dwie podstawowe funkcje: był środkiem wymiany (pieniędzy na towar i odwrotnie) i miernikiem wartości (np. towarów i usług). W Rzeczpospolitej system monetarny powiązano z pieniądzem cesarskim w 1580 r. co znacznie ułatwiło handel. W XVI wieku zaczęto też produkować w Rzeczpospolitej drobny pieniądz o nominałach od denara po szóstaka i gruby pieniądz, czyli półtalary, talary i dukaty. Grubych pieniędzy używano przede wszystkim w handlu międzynarodowym. Skąd pochodzi nazwa talar? W I połowie XVI wieku w Czechach zaczęto bić monety ze srebra, odkrytego w okolicach miejscowości Jachymów. Od końcówki niemieckiej nazwy mennicy – Jachimstaler Münze, przyjęto nazwę monety. W Polsce przekształciła się ona w talar, a w Hiszpanii w dollaro. Rozwój handlu skutkował powstaniem w Europie wielu potężnych domów bankowych. Właściciel jednego z tych domów – niemiecki przedsiębiorca i bankowiec Jakub Fugger (1459‑1525) dorobił się majątku wartego ok, 2 mln guldenów, obecnie byłoby to ok. 370 mld dolarów! W 1519 r. Fugger wsparł wybór Karola V Habsburga na cesarza, udzielając mu kredytu na przekupienie elektorów Rzeszy w wysokości 852 tys. guldenów, czyli 3 ton złota.
Dualizm w rozwoju gospodarczym Europy
Oprócz zmian na rynkach wewnętrznych poszczególnych krajów w epoce wczesnonowożytnej nastąpiło zróżnicowanie, które określone zostało mianem dualizmudualizmu w rozwoju gospodarczym Europy. Jako granicę oddzielającą dwie części kontynentu, których historia ekonomiczna potoczyła się odmiennymi torami, wskazuje się umownie linię rzeki Łaby.
Kraje leżące na zachód od niej, już w średniowieczu lepiej gospodarczo rozwinięte, teraz korzystały dodatkowo z silnego bodźca rozwojowego, jakiego dostarczał handel dalekomorski, szczególnie transatlantycki. W Nowym Świecie istniał popyt na wytwory rzemiosła europejskiego (np. wyroby włókiennicze, żelazne, broń), które w tej sytuacji rozwijało się intensywniej, a napływające zza oceanu towary po uszlachetnieniu lub przeróbce mogły zostać sprzedane z zyskiem. Z kolei kraje leżące na wschód od Łaby, a więc w strefie bałtyckiej, stały się dostarczycielami surowców (takich jak miedź, żelazo, drewno i inne produkty gospodarki leśnej) dla zachodniego rzemiosła oraz żywności (głównie zboża i mięsa wołowego), czyli towarów nieprzetworzonych.
Taki podział zadań wpływał na odmienne na wschodzie i zachodzie Europy przemiany społeczne. W ciągu 200–300 lat doprowadziły one do trwałego zróżnicowania Starego Kontynentu na dwie części: bardziej i mniej rozwiniętą gospodarczo.
Rewolucja cen
Wyjaśnij, czemu służyło widoczne na obrazie ważenie monet.
W XVI w. ceny w Europie wzrosły kilkukrotnie, co było konsekwencją inflacji. Spadek wartości pieniądza częściowo wynikał ze zwiększenia się ilości kruszcu w obiegu w związku z jego napływem z Nowego Świata. Niemałe znaczenie miało także psucie pieniądza przez władców europejskich, którzy potrzebowali coraz większych sum do finansowania wojen. Psucie pieniądza polegało na zmniejszaniu zawartości srebra lub złota w stopie, z którego bito monetę, przy jednoczesnym utrzymaniu jej wartości nominalnej. Proceder ten doraźnie ratował finanse państwa, ale na dłuższą metę wprowadzał chaos w gospodarce – pieniądz przestawał skutecznie pełnić funkcję miernika wartości.
Charakterystyczną prawidłowością rewolucji cen był szybszy wzrost cen żywności niż towarów rzemieślniczych, co było spowodowane wzrostem liczby ludności Europy przy niezmiennej wydajności rolnictwa, a także większym zaludnieniem miast. Te zjawiska sprawiły, że w Europie Wschodniej opłacalne stało się dążenie do maksymalizacji produkcji zbóż, które z zyskiem można było sprzedać kupcom z Zachodu.
Wzrost cen w Polsce i Anglii w XVI w.
Lata | Wzrost cen | |||
Polska | Anglia | |||
żyto | buty | pszenica | sukno | |
1501‑1510 | 100 | 100 | 100 | 100 |
1521‑1530 | 167 | 64 | 136 | 154 |
1551‑1560 | 311 | 100 | 279 | 137 |
1571‑1580 | 333 | 160 | 303 | 177 |
1590‑1600 | 411 | 245 | 633 | - |
Indeks: 1501–1510 = 100. Indeks obliczono, przyjmując ceny z lat 1501–1510 jako podstawę. Średnie ceny z kolejnych dekad podzielono przez tę podstawę i pomnożono przez 100. Liczba 167 w kolumnie „żyto” oznacza więc, że ceny wzrosły o 67 proc., a liczba 64 w kolumnie „buty” sygnalizuje ich spadek o 36 proc.
Na podstawie tabeli prześledź tempo wzrostu cen zbóż w Polsce i Anglii w XVI w. Gdzie rosły one szybciej? Porównaj tempo wzrostu cen zbóż oraz towarów rzemieślniczych. Zakładając, że ceny sukna i zboża w latach 1501–1510 były takie same, policz, o ile więcej sukna można było kupić za tę samą ilość zboża w dekadzie 1571–1580.
Na podstawie tabeli sprawdź tempo wzrostu cen zbóż w Polsce i Anglii w XVI w. Gdzie rosły one szybciej? Porównaj tempo wzrostu cen zbóż oraz towarów rzemieślniczych. Zakładając, że ceny sukna i zboża w latach 1501–1510 były takie same, policz, o ile więcej sukna można było kupić za tę samą ilość zboża w dekadzie 1571–1580.
Słownik
handel wymienny; transakcja polegająca na wymianie towarów
(fr. deflation) zmniejszenie poniżej zapotrzebowania ilości pieniędzy znajdujących się w obiegu; przeciwieństwo inflacji
(z łac., dualis – podwójny, od duo – dwa) dwutorowy rozwój w krajach europejskich w XVI w.; w państwach leżących na wschód od Łaby rozwijała się gospodarka folwarczno‑pańszczyźniana, a na zachód – zaczątki gospodarki kapitalistycznej
wczesny typ gospodarki, w której producent jest zarazem konsumentem swoich wyrobów i nie ma nadwyżek do wymiany z innymi producentami
(z łac. inflatio – nadymanie) postępujący spadek siły nabywczej pieniądza i związany z nim wzrost cen; istnieje hiperinflacja, czyli nadmierna inflacja; spadek wartości pieniądza i wzrost cen; oraz deflacja czyli zmniejszenie poniżej zapotrzebowania ilości pieniędzy znajdujących się w obiegu
przedsiębiorstwo oparte na pracy rękodzielniczej
część gospodarki wydzielona ze względu na określony typ własności, produkcji lub usług
(z łac. specialis – szczególny) wyodrębnianie się pewnych dziedzin życia oraz dokonywanie się ściślejszego podziału pracy lub funkcji
(gr. thesauros - skarb) gromadzenie i przechowywanie pieniędzy poza bankami
Słowa kluczowe
gospodarka, Europa, dualizm, inflacja, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski
Bibliografia
K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, Warszawa 2012.
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999.