Eliza Orzeszkowa

RE0D72R1j6ztc1

Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Jej włosy są długie, zaczesane ku górze. Z tyłu głowy, na włosach, jest upięta chustka. Kobieta ma owalną twarz. Wyraźnie zaznaczone brwi i duże oczy. Jej nos jest prosty, wyrazisty. Na szyi kobiety widać kołnierzyk. Okala on dekolt ciemnej sukni.

W czasie powstania styczniowegopowstanie styczniowepowstania styczniowego Eliza Orzeszkowa (1841–1910) przebywała w Ludwinowie, gdzie mieścił się majątek jej ówczesnego męża, Piotra Orzeszki. Przyszła pisarka wspomagała powstańców w służbach pomocniczych. W czerwcu 1863 roku przez dwa tygodnie zajmowała się chorym Romualdem TrauguttemRomuald TrauguttRomualdem Trauguttem (1826–1864), który przybył wówczas do Ludwinowa. Później odwiozła go do granicy Królestwa Polskiego własnym powozem. W swojej twórczości literackiej Orzeszkowa wielokrotnie powracała do tych wydarzeń. Do doświadczeń z okresu powstania odwołała się między innymi w noweli Gloria victis (1910).

Znaczenie tytułu

R8ed8JtCVinxt1

Obraz przedstawia starożytną scenę rodzajową. W ruinach miasta widać tłum wojskowych i cywili. Dowódca stoi przed dużą, szalkową wagą. Nałożone są na niej kamienie. Na drugą szalę mieszkańcy miasta wsypują monety. Całej sytuacji przyglądają się zarówno żołnierze, jak i mężczyźni będący mieszkańcami miasta. W tle, za miejskimi zabudowaniami, widać jest wzgórza.

W 390 roku p.n.e. Brennus razem z armią Galów zaatakował Rzym. Miasto broniło się długo, lecz ostatecznie skapitulowało – Rzymianie musieli zapłacić okup wojenny w złocie. Brennus zażądał ogromnej sumy. Gdy przegrani ośmielili się zwrócić mu uwagę, że waga i odważniki, które służyły do jej odmierzenia, zostały sfałszowane, wódz Galów wpadł w gniew. Zmusił wrogów do oddania jeszcze większej ilości złota, mówiąc: Vae victis!, czyli Biada zwyciężonym.

Tytuł noweli Elizy Orzeszkowej nawiązuje do tego zawołania. Polska autorka, kreując literacką wizję powstania styczniowego, odwróciła sens starożytnej maksymy. Zamiast: Biada zwyciężonym, napisała: Chwała zwyciężonym – Gloria victis!, nadając nowy sens maksymie i wskazując nowy sposób postrzegania powstańczej klęski.

R1PFln7hNMJXr

Obraz przedstawia scenę batalistyczną z okresu Powstania styczniowego w 1863 roku. Widać tu niewielki las i polanę. Miejsce to jest wypełnione powstańcami z bronią, jeźdźcami na koniach. Toczy się zacięta walka. Unosi się dym z luf strzelb. Widać rannych.

Symboliczne zwycięstwo powstania

Nowela Gloria victis powstała niemal pięćdziesiąt lat po opisywanych w niej wydarzeniach. Orzeszkowa pisała ją w czasie, gdy początkową rozpacz z powodu klęski powstania zastąpiła atmosfera braku nadziei i marazmumarazmmarazmu. Chociaż wydarzenia z lat 1863–1864 były wciąż wspominane, Orzeszkowa miała żal do rodaków, że nie kontynuują dzieła powstańców i przez swoje wygodnictwo niszczą wartość ich ofiary. Mając w pamięci własny udział w powstaniu, kiedy osobiście pomagała Romualdowi Trauguttowi, nie dopuszczała myśli, że poświęcenie walczących pójdzie na marne. Narratorem noweli Gloria victis uczyniła naturę – wierząc, że choćby ludzie zapomnieli, wiatr wciąż będzie niósł wieść o legendarnych czynach powstańców:

Utwór zdecydowanie odbiega od wcześniejszych, typowo pozytywistycznych dzieł Orzeszkowej, w których autorka opisywała zgodnie z wymogami realizmurealizmrealizmu codzienną rzeczywistość i ukazywała na jej tle problemy współczesnego społeczeństwa. W Glorii victis pisarka odeszła od aktualnej tematyki na rzecz treści uniwersalnych. Przywołując legendę powstania styczniowego, zachęcała do pamięci o bohaterstwie, rozważała sens klęski powstańców, którzy w wymiarze duchowym odnieśli zwycięstwo – walcząc w imię słusznej sprawy. Nawiązała tu do tradycji romantycznych, między innymi do mesjanizmu Adama Mickiewicza, dostrzegając w poświęceniu powstańców ofiarę na rzecz przyszłej przemiany świata.

Gloria victis była także próbą dialogu z młodszym pokoleniem, które krytykowało pozytywistów za nadmierne skupienie się na materialnych aspektach egzystencji. Ponadto Orzeszkowa inspirowała się poetyką symbolizmusymbolizmsymbolizmu, często wykorzystywaną przez młodopolskich twórców. Zrezygnowała ze zdystansowanego, obiektywnego przedstawienia rzeczywistości na rzecz kreowania nastroju, sugerowania uczuć. Narratorami utworu uczyniła antropomorfizowaneantropomorfizacjaantropomorfizowane drzewa oraz wiatr:

Autorka opisuje leśny krajobraz i wiatr, aby wprowadzić do utworu świadków powstania: drzewa. Ci niemi obserwatorzy zyskują za sprawą noweli głos i opowiadają światu historię walczących. Aby zrozumieć treść noweli, należy zwrócić uwagę na tę podwójną narrację. Drzewa przechowują pamięć o poległych i sprawiają, że wieść o ich ofierze dociera do przyszłych pokoleń:

Eliza Orzeszkowa porzuciła w Glorii victis pozytywistyczne założenia, według których literatura miała odzwierciedlać rzeczywistość – w tej nowej perspektywie dzieło mogło ją również kreować. Nie chodziło jednak o niczym nieskrępowaną fantazję, lecz o rzucenie nowego światła na to, co wydarzyło się naprawdę. W Glorii victis Orzeszkowa stworzyła legendę powstania styczniowego i nadała historycznym faktom uniwersalny sens. Aby wskazać, kto w tej walce odniósł prawdziwe zwycięstwo, uczyniła narratorem noweli naturę – tę, która nigdy nie kłamie.

Słownik