W Polsce międzywojennej uchwalono trzy ustawy konstytucyjne. Najpierw była to Mała konstytucja z 1919 r., przyjęta jako dokument tymczasowy. W 1921 r. z kolei weszła w życie Konstytucja marcowa, do której – po zamachu majowym – wprowadzono w 1926 r. znaczące poprawki. Wreszcie w 1935 r. uchwalona została Konstytucja kwietniowa, która obowiązywała aż do upadku II Rzeczypospolitej.

Mała konstytucja (1919 r.)

Rmaey3V2uabvy1

Zdjęcie przedstawia salę posiedzeń. Na środku sali stoi mównica, z której przemawia mężczyzna. Wokół niego stoją ludzie. Przed mównicą również stoją ludzie.

Pierwszy konstytucyjny akt prawny po uzyskaniu niepodległości przyjęty został 20 lutego 1919 r. Była to uchwała Sejmu Ustawodawczego o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa. Wprowadziła ona tymczasowe zasady sprawowania władzy, które – w intencji ustawodawcy – miały obowiązywać do uchwalenia docelowej konstytucji Polski.

Przedłużając mandat Piłsudskiego, ustanowiła ona jednocześnie parlamentarno‑komitetowy system rządów. Najwyższą władzę uzyskał Sejm Ustawodawczy, a Naczelnik Państwa został najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu. Rząd miał być powoływany przez naczelnika w porozumieniu z sejmem, a każdy akt urzędowy głowy państwa wymagał odtąd kontrasygnatykontrasygnatakontrasygnaty odpowiedniego ministra. Zarówno rząd, jak i sam Naczelnik Państwa mieli ponosić odpowiedzialność przed Sejmem Ustawodawczym.

Konstytucja marcowa (1921 r.)

RYgAvmZtF5ekq1

Strona dokumentu. Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Pod spodem znajduje się preambuła konstytucji.

Została przyjęta przez Sejm Ustawodawczy 17 marca 1921 r. Usankcjonowała w Polsce ustrój demokratyczny i wprowadziła parlamentarno‑gabinetowy systemsystem parlamentarno‑gabinetowyparlamentarno‑gabinetowy system rządów. W świetle Konstytucji marcowej władza zwierzchnia miała należeć do narodu, a jego organami – zgodnie z zasadą trójpodziału władzy – stać się miały w zakresie ustawodawstwa Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej – Prezydent Rzeczypospolitej z ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości – niezawisłe Sądy.

Konstytucja wprowadziła wolne wybory do sejmu i senatu. Czynne prawo wyborcze uzyskali wszyscy obywatele po ukończeniu 21 lat (w przypadku sejmu) lub 30 lat (w przypadku senatu). Bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom – odpowiednio – powyżej 25 i 40 lat. Wybory do obu izb miały być proporcjonalne. Kadencję sejmu i senatu ustalono na 5 lat. Rozwiązanie parlamentu było możliwe w drodze uchwały sejmu, podjętej większością 2/3 głosów, lub postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej, za zgodą senatu, wyrażoną większością 3/5 głosów.

Obie izby pełniły funkcję ustawodawczą. Prawo inicjatywy w zakresie tworzenia prawa należało do rządu oraz samego sejmu. Ustawa, po uchwaleniu przez sejm, trafiała do senatu. Ten mógł ją zatwierdzić, odrzucić lub wprowadzić do niej swoje poprawki. Jeśli senat skorzystał z jednej z tych dwóch ostatnich możliwości, ustawa wracała do sejmu, który stanowisko drugiej izby mógł oddalić większością 55% głosów.

Prezydent Rzeczypospolitej pełnił w zasadzie jedynie funkcje reprezentacyjne. Nie dysponował prerogatywami, a wszystkie jego akty urzędowe wymagały kontrasygnaty premiera oraz odpowiedniego ministra. Głowę państwa – na 7‑letnią kadencję – wybierało Zgromadzenie Narodowe (czyli połączone izby parlamentu, pod przewodnictwem marszałka sejmu). Ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjnąodpowiedzialność konstytucyjnaodpowiedzialność konstytucyjną oraz karną – sejm większością 3/5 głosów mógł postawić go w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu. Ten ostatni organ – w przypadku stwierdzenia, że prezydent jest winny zdrady państwa, naruszenia konstytucji lub popełnienia przestępstwa karnego – mógł usunąć go z urzędu.

Władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej realizował za pośrednictwem Rady Ministrów. W jej skład wchodził Prezes Rady Ministrów oraz ministrowie. Prezydent powoływał szefa rządu, a na jego wniosek – pozostałych członków tego organu. Rada Ministrów ponosiła odpowiedzialność polityczną przed sejmem. Posłowie mogli zwracać się do członków rządu z interpelacjami, a Rada Ministrów lub poszczególni ministrowie musieli podać się do dymisji na każdorazowe żądanie sejmu wyrażone zwykłą większością głosów. Sejm – większością 3/5 głosów – mógł też każdego członka rządu postawić przed Trybunałem Stanu.

Trybunał Stanu składał się z przewodniczącego, którym był Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego oraz 12 członków. Ośmiu wybierał sejm, a czterech – senat – na czas kadencji parlamentu. Konstytucja marcowa nie precyzowała ustroju sądownictwa, ale odsyłała w tej sprawie do zwykłej ustawy. Stwierdzała jedynie, że sędziowie powoływani są przez Prezydenta Rzeczypospolitej, są niezawiśli, chroni ich immunitet oraz zasada nieusuwalności.

W 1926 r. przyjęta została nowela sierpniowa – ustawa zmieniająca konstytucję z 1921 r. Znacznie wzmocniono w niej władzę wykonawczą kosztem legislatywylegislatywalegislatywy. Prezydent uzyskał możliwość rozwiązania parlamentu (bez konieczności uzyskania zgody senatu, za to na wniosek Rady Ministrów – tym samym sejm utracił prawo do samorozwiązania się). Głowa państwa otrzymała jednocześnie prawo do wydawania – również na wniosek Rady Ministrów – rozporządzeń z mocą ustawy. Prezydent mógł to robić w czasie, gdy parlament był rozwiązany, oraz z upoważnienia ustawowego. Takie rozporządzenia musiały być jednak przedkładane sejmowi, aby ten mógł je uchylić.

Konstytucja kwietniowa (1935 r.)

R2dXobROzsFGx1

Ilustracja przedstawia dwie strony dokumentu. Znajdują się na nich tytuł Ustawa Konstytucyjna, tekst oraz ręczne podpisy.

Uchwalono ją 23 kwietnia 1935 r. Ustawa konstytucyjna – bo taka była jej oficjalna nazwa – zastąpiła Konstytucję marcową z 1921 r. Wprowadziła prezydencki model rządów i usankcjonowała autorytarny ustrój polityczny. Na czele państwa miał stać Prezydent Rzeczypospolitej, któremu podporządkowano wszystkie pozostałe organy państwowe: rząd, sejm, senat, siły zbrojne, sądy oraz organy kontroli. Oznaczało to porzucenie trójpodziału władz i ustanowienie zasady jednolitości władzy.jednolitość władzyjednolitości władzy.

Prezydent Rzeczypospolitej uzyskał wiele prerogatyw. Należały do nich m.in. powoływanie i odwoływanie: Prezesa Rady Ministrów oraz pozostałych członków rządu, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Prezydent w każdej chwili mógł rozwiązać sejm i senat oraz stawiać członków rządu przed Trybunałem Stanu. Mógł wreszcie mianować senatorów oraz wydawać dekrety z mocą ustawy.

Kandydata na Prezydenta Rzeczypospolitej miało przedstawiać Zgromadzenie Elektorów. W jego skład wchodził marszałkowie obu izb parlamentu, Prezes Rady Ministrów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Główny Inspektor Sił Zbrojnych oraz 75 elektorów – 50 miał wybierać sejm, a 25 – senat (elektorzy mieli być wybrani spośród obywateli najgodniejszych). Jeśli kończący swoją kadencję prezydent zaakceptował tę kandydaturę, wybrana w ten sposób osoba zostawała nową głową państwa. Prezydent mógł wyznaczyć jednak własnego kandydata na następcę. W takiej sytuacji miały zostać przeprowadzone wybory powszechne z udziałem dwóch kandydatów – Zgromadzenia Elektorów oraz prezydenta.

W świetle Konstytucji kwietniowej Prezydent Rzeczypospolitej nie ponosił żadnej odpowiedzialności – ani politycznej, ani konstytucyjnej, ani karnej. Ustawa zasadnicza stwierdzała jedynie, że na nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa. Prezydenta – gdy ten nie mógł pełnić swoich obowiązków – zastępował Marszałek Senatu RP.

Rada Ministrów (składająca się z Prezesa Rady Ministrów oraz ministrów) powoływana była przez prezydenta i ponosiła przed nim odpowiedzialność politycznąodpowiedzialność politycznaodpowiedzialność polityczną: prezydent mógł w każdej chwili zdymisjonować rząd i powołać nowy. Odpowiadała również parlamentarnie – członkowie Rady Ministrów zobowiązani byli udzielać odpowiedzi na interpelacje poselskie. Znacząco utrudniono jednak – w porównaniu do Konstytucji marcowej – dymisjonowanie rządu na żądanie parlamentu. Sejm mógł udzielić Radzie Ministrów lub ministrowi wotum nieufności, ale dopiero poparcie wniosku o dymisję przez senat zmuszało głowę państwa do podjęcia decyzji: prezydent mógł odwołać rząd lub rozwiązać parlament.

Parlament składał się z sejmu oraz senatu. Ta pierwsza izba w całości pochodziła z wyborów, a druga – tylko w 2/3 – pozostałych senatorów mianował prezydent. Kadencja parlamentu wynosiła 5 lat, jednak w każdej chwili sejm i senat mogły zostać rozwiązane decyzją prezydenta.

Obie izby pełniły przede wszystkim funkcję ustawodawczą. Po uchwaleniu ustawy przez sejm trafiała ona do senatu, który mógł ją zatwierdzić, wnieść do niej swoje poprawki lub ją odrzucić. Stanowisko senatu mogło zostać oddalone przez przez sejm większością 3/5 głosów. Pozycja senatu zatem wzrosła, w porównaniu do wcześniejszego stanu prawnego. Przyjęta ustawa trafiała do prezydenta – ten jednak dysponował prawem weta. Odrzucenie sprzeciwu głowy państwa wymagało uchwały obu izb parlamentu, podjętych większością ustawowej liczby swoich członków.

Konstytucja kwietniowa utrzymała wprowadzone przez nowelę sierpniową z 1926 r. prawo prezydenta do wydawania aktów prawnych z mocą ustawy. Otrzymały one nazwę dekretów i mogły być ogłaszane przez szefa państwa na wniosek Rady Ministrów w dwóch sytuacjach: gdy parlament był rozwiązany oraz na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie.

Słownik