Kim byli stoicy i epikurejczycy?

Mówiąc o stoikach i epikurejczykach, odnosimy się do członków dwu szkół filozoficznych starożytnej Grecji, które zostały założone w IV w. p.n.e. Filozofia grecka miała już w tamtym czasie za sobą okres dominacji filozofii przyrodyjońska filozofia przyrodyfilozofii przyrody oraz późniejszy okres klasyczny, w którym na pierwszy plan wysunęły się antropologiaantropologia filozoficznaantropologia oraz etykaetykaetyka.

RYF4VL2geBjZW

Zdjęcie przedstawia trzy marmurowe głowy. Są to głowy: od lewej Arystotelesa, Platona i Sokratesa. Są to twarze starszych ludzi. Każdy z mężczyzn ukazany jest z bujną brodą i wąsami. Każda z rzeźb jest podpisana w następujący sposób: Arystoteles 384–322 przed naszą erą. Uczeń Platona, nauczyciel Aleksandra. Platon 424–348 przed naszą erą. Uczeń Sokratesa, nauczyciel Arystotelesa. Sokrates 470–399 przed naszą erą. Twórca ironii sokratejskiej i pedagogiki psychologicznej.

Również stoicy i epikurejczycy poszukiwali praktycznej odpowiedzi na pytanie, jak należy żyć. Ważne było dla nich pojęcie eudajmoniieudajmoniaeudajmonii, które przełożyć można jako szczęście lub doskonałość jednostki. Odnosiło się ono do pewnego idealnego wzoru etycznego, do którego powinien dążyć człowiek. EudajmonizmeudajmonizmEudajmonizm, pogląd rozpowszechniony w greckiej etyce, łączył jednak stoików z epikurejczykami tylko pozornie, ponieważ rozumieli oni eudajmonię w odmienny sposób.

Stoicy

RT4CxPq4KVUAQ1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. Jest ona abstrakcyjna. Swoim kształtem przypomina strukturę ludzkiego mózgu. Rzeźba jest pofałdowana, pełna zawiłych zwojów i dziur.

Aby osiągnąć prawdziwe szczęście, człowiek powinien spełnić tylko jeden warunek – żyć w zgodzie z cnotącnotacnotą, ponieważ, wedle stoików, jest ona jedynym prawdziwym dobrem. Jak stoicy wyobrażali sobie życie człowieka cnotliwego? Było to życie zgodne z naturą – i nie myśleli tu nawet o naturze człowieka, lecz o naturze samej w sobie. Byli przekonani, że świat, w którym żyjemy, jest rozumny i harmonijny. Życie zgodne z naturą polegało więc na tym, aby człowiek dostosował swoje zachowanie do ogólnej harmonii, która panuje we wszechświecie. Jeśli będzie żył w ten sposób, nic więcej do szczęścia nie jest mu już potrzebne, osiągnie bowiem doskonałość, którą odczuwa się właśnie jako szczęście.

Jak zatem miałby żyć stoicki mędrzec? Działania zgodne z rozumem przeciwstawiali stoicy sytuacjom, w których człowiekiem rządzą afekty (zawiść, pożądliwość, smutek i obawa). Afekty to bezrozumne poruszenia duszy, które sprawiają, że człowiek porzuca cnotę i zaczyna działać wbrew naturze.

Dla stoików istniało zatem bezwzględne dobro – cnota oraz bezwzględne zło – afekty. Wszystko inne, czyli dobra, jakich ludzie pożądają na ogół w codziennym życiu – pieniądze, zaszczyty, sława, zdrowie, itp. nie miały dla cnoty żadnego znaczenia. Nie były ani dobre, ani złe, lecz po prostu obojętne. Właśnie obojętność była stanem ducha, który stoicki mędrzec powinien zawsze przyjmować wobec rzeczywistości. Apatia, czyli beznamiętność, to wyzbycie się wszelkich afektów i kierowanie się w działaniu tylko i wyłącznie cnotą.

Epikurejczycy

Z kolei epikurejczycy głosili, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności (hedonizmhedonizmhedonizm), a nieszczęście – na cierpieniu. Warunkiem szczęścia jest brak cierpienia, jest ono bowiem stanem naturalnym człowiekowi. Dopiero pojawienie się cierpienia zaburza nasze wewnętrzne poczucie radości życia.

Epikurejska droga do szczęścia polega więc na unikaniu cierpienia i odczuwaniu przyjemności. Poza właściwą człowiekowi radością życia istnieją również przyjemności, które są wobec niego zewnętrzne – np. dobre jedzenie lub ciekawa rozmowa. Epikur dzielił je na przyjemności fizyczne – bardziej zasadnicze, i duchowe - wyższe. Dzięki przyjemnościom fizycznym, jak np. jedzenie, trwa nasze życie i w tym sensie są one podstawowe – radość życia jest przecież warunkiem szczęścia. Zaś przyjemności duchowe uznał Epikur za wyższe nie z tego powodu, że są bardziej wartościowe niż fizyczne, ale dlatego że dają więcej przyjemności – rozciąga się ona bowiem w czasie. Przyjemność z jedzenia odczuwamy wtedy, kiedy je spożywamy, natomiast przyjemność z rozmowy może trwać, dzięki wyobraźni, zarówno w przeszłości (kiedy sama rozmowa już dawno się skończyła) lub w przyszłości (kiedy jeszcze się nie zaczęła).

Dwa wzory etyczne

Eudajmonia, czyli stan szczęścia i doskonałości etycznej, był wzorem etycznym zarówno dla stoików, jak i dla epikurejczyków. Jednak podczas gdy ci pierwsi uważali, że szczęście to stan zobojętnienia na przyjemności i dobra, które oferuje życie, dla epikurejczyków polegało ono na zgodnym z rozumem i obyczajem korzystaniu z przyjemności. Ta różnica w podejściu do przyjemności przejawiała się w ich stosunku do cnoty. Stoicy utożsamiali cnotę ze szczęściem – kto żyje cnotliwie, ten już jest szczęśliwy. Z kolei epikurejczycy, którzy utożsamiali szczęście z przyjemnością, traktowali cnotę jako jeden ze środków do szczęścia (były nimi również rozum i przyjaźń).

Dwa kryteria oceny moralnej

Zarówno stoicy, jak i epikurejczycy, pytali o to, jak żyć dobrze. Odpowiedzią były wzory moralne – sposoby na życie w zgodzie z cnotą, które postulowali. Zastanówmy się, w jaki sposób można by ocenić konkretne działanie z perspektywy stoików i epikurejczyków.

R3zGeMxuwsBd0

Obraz przedstawia scenę rodzajową. W dużej komnacie znajduje się grupa ludzi. W centralnej części obrazu stoi łóżko. Spoczywają na nim ciała młodego mężczyzny i młodej kobiety. Mężczyzna leży na wznak. Kobieta spoczywa na nim. Obejmuje go za szyję. Do nóg zmarłej kobiety przytula się kobieta w długich szatach. U wezgłowia łoża leży martwy młodzieniec. Jest częściowo przykryty peleryną. Za łożem są dwaj starzy, siwi mężczyźni. Podają sobie prawe dłonie w geście pojednania. W ich pobliżu są również inni ludzie. Część z nich przypatruje się zmarłym, część rozmawia. Jest wśród nich klęczący i modlący się stary zakonnik.

Zarówno stoicy, jak i epikurejczycy, uznaliby samobójstwo za złe. Z punktu widzenia stoików Romeo, zamiast zachować obojętność wobec okoliczności, na które nie miał wpływu – jak nakazywałby rozum – dał się ponieść uczuciom. Z kolei dla epikurejczyków istotne byłoby, że pozbawiając się życia, Romeo zadaje sobie cierpienie (bo odmawia sobie przyjemności życia), ale również zadaje cierpienie innym – w pierwszej kolejności, Julii, która pod wpływem jego czynu również odbiera sobie życie.

Mamy tu do czynienia z dwoma odmiennymi kryteriami oceny (choć sama ocena czynu okazuje się taka sama). Stoicy zwracają uwagą na charakter samego czynu – czy był on zgodny z naturą (a więc z rozumem), czy też przeciwny naturze – podyktowany afektami. Z kolei dla epikurejczyków każdy czyn powinien być środkiem do szczęścia. Jeśli przynosi cierpienie, jest zły. Zwracają więc oni uwagę na konsekwencje konkretnego działania.

Obowiązki i konsekwencje

Odmienne kryteria oceny moralnej czynu, które możemy odnaleźć w etyce stoików oraz epikurejczyków, stały się zalążkiem dwu współczesnych stanowisk etycznych. Pierwszym z nich jest deontologizmdeontologizmdeontologizm, a drugim konsekwencjalizmkonsekwencjalizm etycznykonsekwencjalizm.

Deontologiści, podobnie jak stoicy, skupiają się na charakterze samego czynu – by go ocenić, pytają o jego zgodność z obowiązującymi normami moralnymi. Dobre zachowanie to takie, które zgadza się z jakimś nakazem moralnym, realizuje pewną powinność i nie łamie obowiązujących zakazów.

Różne mogą być źródła zakazów, nakazów i powinności, które regulują nasze działanie. Mogą pochodzić one od samego człowieka – jego zmysłu moralnego lub sumienia, albo też od Boga, władcy ustanawiającego prawo, czy też społeczeństwa dyktującego normy moralne. Niezależnie od tego, jaki mamy pogląd na źródło norm moralnych, deontologistów nie interesuje sama treść konkretnych norm, lecz ich forma. Innymi słowy, norma moralna musi przybrać formę nakazu lub zakazu oraz faktycznie obowiązywać w życiu społecznym. O wartości moralnej czynu decyduje jego zgodność z tak rozumianymi normami.

R1GDJL85u5Uiv1

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn, himalaistów. Stoją oni na tle ośnieżonej góry. Są ubrani w sprzęt niezbędny do wspinaczki wysokogórskiej. Mają specjalne kaski, okulary, rękawice, buty i czekany. Na plecach mają duże plecaki na stelażach.

Z kolei konsekwencjalizm skupia się – podobnie jak epikureizm – na skutkach czynu, który poddaje ocenie. Wedle konsekwencjalizmu etycznego tylko skutki czynu decydują o jego wartości moralnej (w takim sensie klasycznym przykładem teorii konsekwencjalistycznej jest utylitaryzmutylitaryzmutylitaryzm). Konsekwencjalizm zwraca uwagę szczególnie na te sytuacje, w których ścisłe przestrzeganie norm prowadzi do gorszych skutków, niż ich złamanie.

Uznanie skutków za kryterium oceny moralnej sprawia też, że intencje, którymi się kierujemy, nie mają żadnej moralnej wartości. Jeżeli zachęcimy naszych chorujących znajomych, by sięgnęli po lek, który pomógł nam w podobnym przypadku, lecz im akurat ten lek zaszkodzi, to w świetle teorii konskwencjalistycznych nasz czyn będzie zły – niezależnie od tego, że szczerze chcieliśmy im pomóc.

Rozumowanie to działa również w drugą stronę – wyobraź sobie, że twoim sąsiadom przeszkadza, że ćwiczysz w domu grę na skrzypcach. Zamiast z tobą o tym porozmawiać i ustalić jakiś kompromis, za każdym razem dzwonią na policję z nadzieją, że dostaniesz wysoki mandat. Policja, gdy przyjeżdża na miejsce, łapie na gorącym uczynku złodzieja, który od miesięcy kradł samochody na waszym osiedlu. Jak ocenisz zachowanie swoich sąsiadów? Chociaż kierowali się nie najlepszymi pobudkami, ich czyn przyniósł korzyść mieszkańcom całego osiedla. W świetle teorii konsekwencjalistycznych, choć nieco rzecz upraszczając, był więc dobry.

Słownik