Polska niepodległa z licznymi mniejszościami

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. pozwoliło odrodzić państwo w granicach terytoriów, które zamieszkiwała w większości ludność określająca się narodowo jako Polacy. W skład nowego państwa polskiego weszły również tereny, na których mieszkała ludność w znacznej części niepolska, a nawet takie, na których ludność polska stanowiła zdecydowaną mniejszość. W niektórych powiatach kresowych ludność polska stanowiła mniej niż 10 proc. ogółu mieszkańców.

Mniejszości angażowały część wysiłków i funduszy rządowych, np. tych związanych ze szkolnictwem. Działające w kraju organizacje o charakterze faszystowskimfaszyzmfaszystowskim i szowinistycznymszowinizmszowinistycznym destabilizowały sytuację wewnętrzną, wywołując konflikty z ludnością niepolską. Liczba mniejszości wpływała także niekorzystnie na sytuację międzynarodową. Po zakończeniu I wojny światowej Polska podpisała traktat (zwany małym traktatem wersalskim lub traktatem mniejszościowym, jego fragment poniżej) regulujący kwestie mniejszości w nowo powstałym państwie. Jedną z przyczyn nacisków wywieranych na Polskę, by zapewniła prawa mniejszościom zamieszkującym jej ziemie, były pogromy ludności żydowskiej, w tym najbardziej znany pogrom we Lwowie. Obawy o los ludności niemieckiej pozostającej w granicach Rzeczypospolitej wyrażali też Niemcy. Podpisany przez Polskę traktat pozwalał innym państwom na ingerowanie w jej wewnętrzne sprawy pod pretekstem dyskryminacji mniejszości przez władze polskie.

Polacy, Ukraińcy, Żydzi, Niemcy…

Procentowy udział ludności deklarującej swoją narodowość jako polską utrzymywał się na stałym poziomie przez cały okres międzywojenny (udział procentowy ludności narodowości polskiej w poszczególnych regionach przedstawia mapa poniżej). Polacy stanowili blisko 70 proc. mieszkańców kraju.

RY3JgtRMrki10

Mapa przedstawia narodowość, wyznanie i język w drugiej Rzeczypospolitej. W 68% występowała narodowość polska, w 15% ukraińska, w 8,6% żydowska, w 3% białoruska, w 2% niemiecka, w 3,5% inna. W 65% występowało wyznanie rzymskokatolickie, w 12% prawosławne, w 10% grekokatolickie, w 10% judaistyczne, w 3% ewangelickie. W województwie pomorskim, poznańskim i śląskim w większości występował język polski a w mniejszości niemiecki. W łódzkim, warszawskim, kieleckim, lubelskim i krakowskim występował w większości język polski a w mniejszości jidysz. W województwie białostockim i nowogródzkim w większości występował język polski, potem białoruski, jidysz i ukraiński. W województwie wileńskim w większości występował język polski, potem białoruski, jidysz, inny i ukraiński. W województwie poleskim w większości występował język inny, potem polski, jidysz, białoruski i ukraiński. W województwie lwowskim i tarnopolskim w większości występował język polski, potem ukraiński i jidysz. W województwie wołyńskim i stanisławowskim w większości występował język ukraiński, potem polski, jidysz i rosyjski.

Najliczniejszą mniejszością byli Ukraińcy, których liczebność wynosiła ok. 14 proc. Kolejną grupą była ludność żydowska (ok. 8 proc.), a następnie Białorusini, stanowiący poniżej 4 proc. ludności. Niemcy, którzy w 1921 r. stanowili prawie 4 proc. ludności, 10 lat później zmniejszyli swój udział do nieco ponad 2 proc. Niewielki odsetek obywateli deklarował inną narodowość lub jej brak, wynosił od 1,5 do nieco ponad 3 proc.

Porównanie składu etnicznego II Rzeczpospolitej na podstawie spisów powszechnych z 1921 i 1931 r.

Indeks dolny Przeanalizuj tabelę. Czy w ciągu 10 lat mocno zmieniła się struktura ludności Rzeczpospolitej? Która grupa najbardziej zwiększyła swoją liczebność? Indeks dolny koniec_{Przeanalizuj tabelę. Czy w ciągu 10 lat mocno zmieniła się struktura ludności Rzeczpospolitej? Która grupa najbardziej zwiększyła swoją liczebność?}

Indeks dolny Źródło: Artykuł II Rzeczpospolita, Wikipedia.org Indeks dolny koniec_{Źródło: Artykuł II Rzeczpospolita, Wikipedia.org}

Mniejszości białoruska i ukraińska skupione były na Kresach Wschodnich. W największym stopniu koncentrowały się na terenach przygranicznych z Białoruską SRR i Ukraińską SRR.

Mniejszość niemiecka zamieszkiwała głównie obszary na zachodzie kraju, takie jak Śląsk, Pomorze czy Wielkopolska. Były to ziemie należące przed I wojną światową do Cesarstwa Niemieckiego. Niewielka liczba osadników niemieckich żyła także na Wołyniu, była to jednak mniejszość o słabym poczuciu narodowościowym i mało aktywna politycznie.

Mniejszość żydowska zamieszkiwała głównie tereny wschodnie oraz miasta. Poniższa mapa przedstawia odsetek ludności żydowskiej w miastach.

RoVqzfqIZPCBg

Ilustracja przedstawia mapę Rzeczypospolitej, gdzie oznaczono procent ludności żydowskiej. Największa ilość jest wskazana w centralnej i wschodniej części kraju to wartości powyżej 55% (na wschodzie) oraz 50‑55% i 45‑50%. W północno‑zachodniej części kraju wartość ta wynosi do 5%. Od centralnej części na zachód wartość procentowa maleje - na północy wynosi 35‑40%, na zachodzie 30‑35%.

Zapisy prawa a rzeczywistość

R1tOcCQdt8qUu1

Ilustracja przedstawia żołnierza z karabinem, stojącego na flagach hitlerowskiej i radzieckiej, pozdrawiającego podniesioną ręką tłum. Wokół napisy w języku ukraińskim i sceny z wojny.

Konstytucja marcowa z 1921 r. deklarowała równość wszystkich obywateli wobec prawa bez względu na wyznawaną religię, język czy narodowość, w praktyce jednak bywało różnie. Istniały podziały na naszych i obcych. Było to widoczne zwłaszcza na wschodzie, gdzie wciąż wielkie własności ziemskie znajdowały się w rękach polskich ziemian. Te same rejony zamieszkiwali drobni rolnicy, głównie pochodzenia białoruskiego i ukraińskiego. Ukraińcy i Białorusini czuli się też dyskryminowani przez administrację, która posługiwała się językiem polskim.

Stosunki między Polakami a Ukraińcami zaogniała również działalność ukraińskich organizacji o charakterze nacjonalistycznym, takich jak Ukraińska Organizacja Wojskowa (UOW)Ukraińska Organizacja Wojskowa (UOW)Ukraińska Organizacja Wojskowa (UOW) czy Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Szerzyły one wśród ludności ukraińskiej nienawiść do Polaków, a także niejednokrotnie uciekały się do aktów terroru, za które w odwecie rząd Polski stosował odpowiedzialność zbiorową. Sytuacja tych mniejszości uległa poprawie dopiero po przewrocie majowym i dojściu do władzy rządów sanacyjnychsanacjasanacyjnych oraz po uchwaleniu konstytucji kwietniowej (1935 r.). Ustawy dyskryminujące mniejszości w Polsce zostały zniesione przez sanację w roku 1931.

Stosunki z mniejszością niemiecką

Niemcy zamieszkujący zachodnie regiony Rzeczypospolitej byli mniejszością dobrze zorganizowaną oraz wspieraną przez państwo niemieckie. Posiadali własne przedstawicielstwo w sejmie. Stosunki z mniejszością niemiecką nie zawsze układały się dobrze. W czasie I wojny światowej większość osadników niemieckich została ewakuowana w głąb Rosji, a ich dobytek rozgrabiony. Po zakończeniu konfliktu okazało się, że nie mają oni do czego wracać. Była to jedna z przyczyn wrogiego nastawienia mniejszości niemieckiej do Polaków. Dodatkowo rząd niemiecki, pragnący rewizji swoich powojennych granic wschodnich, widział w mniejszości niemieckiej w Polsce szansę na destabilizację kraju i przyszłe korzyści terytorialne. Pomimo początkowego ocieplenia obustronnych stosunków po dojściu do władzy w Niemczech nazistów mniejszość niemiecka nadal stanowiła mocny punkt oparcia polityki zagranicznej tego kraju wobec Polski. Rozbudzenie niemieckiego nacjonalizmu wpłynęło niekorzystnie na sytuację polityczną Polski.

R1Yyvjbyjq94p

Zdjęcie przedstawia niemieckich rolników z Wołynia. Stoją oni w dwóch rzędach. W pierwszym stoją kobiety. Niektóre z nich mają dzieci na rękach. Są ubrane w długie spódnice. Za nimi stoją mężczyźni na ławce. Niektórzy z nich mają czapki. Przed rzędami osób leży na ziemi kobieta i mężczyzna. Wszyscy pozują do zdjęcia na tle chaty.

Mniejszość żydowska w Polsce

R1YCwE4T3v2o61

Fotografia przedstawia dwójkę małych chłopców ubranych w długie płaszcze, skórzane buty i okrągłe nakrycia głowy. Spod czapek wystają im długie kręcone pejsy Z tyłu budynek mieszkalny..

Sytuacja mniejszości żydowskiej determinowana była przez dwa czynniki: po pierwsze przez działalność w Polsce żydowskich organizacji nacjonalistycznych, związanych z ruchem syjonistycznym; po drugie przez stosunek do Żydów rozwijających się polskich organizacji nacjonalistyczno‑faszystowskich. Organizacje te oskarżały Żydów o sympatyzowanie z komunistami i wspieranie nieprzyjaciela podczas wojny polsko‑bolszewickiej. Ponadto widziano w nich zagrożenie dla gospodarki narodowej. Obawy przed dobrze rozwiniętym żydowskim handlem oraz akumulacją w ich rękach własności przemysłowej pobudzała niektóre środowiska do głoszenia postulatów i prowadzenia działań antysemickich na szeroką skalę. Stosunek Kościoła katolickiego do roli i miejsca Żydów w Polsce był niejednoznaczny. Pomimo potępienia antysemityzmu przez prymasa A. Hlonda w liście pasterskim w 1936 r. część duchownych miała swój udział w antyżydowskiej propagandzie.

Podsumowanie

Przez cały okres międzywojnia nie zrealizowano takich postulatów jak powołanie samorządów narodowościowych na terenach, gdzie poszczególne narodowości stanowiły większość, czy utworzenie publicznych szkół w językach mniejszości narodowych. Na terenach wschodnich prowadzono ożywioną polonizację, która przejawiała się m.in. kolonizacją tych terytoriów przez wojskowych.

R1W0qTsFTxmGa1

Ilustracja przedstawia stronę papieru z napisem Ustawa Konstytucyjna Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Sejm ustawodawczy w Warszawie w dniu siedemnastego marca tysiąc dziewięćset dwudziestego pierwszego roku.

W Polsce międzywojennej nie były przestrzegane postanowienia małego traktatu wersalskiego oraz konstytucji marcowej, gwarantujące równouprawnienie bez względu na narodowość czy wyznawaną religię. Prowadziło to do konfliktów na tle narodowościowym, zwłaszcza na obszarach, na których obywatele niepolscy stanowili większość. Szczególnie było to widoczne na Kresach Wschodnich – na przykładzie ludności ukraińskiej, która dążyła do utworzenia własnego, niepodległego państwa. Ludność niemiecka zamieszkująca zachodnie pogranicze II Rzeczypospolitej była dobrze zorganizowana i stanowiła narzędzie w rękach niemieckiej polityki rewizji granic wschodnich. Niechęć Polaków do ludności żydowskiej wynikała głównie z propagandy organizacji o charakterze nacjonalistyczno‑faszystowskim. Żydzi byli przedstawiani jako komuniści, nieprzychylnie nastawieni wobec państwa polskiego, usiłujący osłabić jego gospodarkę poprzez zdominowanie handlu i wielkiego przemysłu. Poglądy takie głosili także niektórzy przedstawiciele Kościoła katolickiego, co mogło mieć wpływ na opinię publiczną zwłaszcza na wsiach i w małych miasteczkach. Przez cały okres II Rzeczypospolitej w polityce wobec mniejszości dominowała doktryna zakładająca ich polonizację oraz całkowitą asymilacjęasymilacjaasymilację.

Słownik

Słowa kluczowe

mniejszości narodowe, II Rzeczpospolita, mały traktat wersalski, Ukraińcy, Żydzi, Niemcy, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego

Bibliografia

S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, 1917‑1926, Poznań 1989.

R. Żebrowski, Dzieje Żydów w Polsce : wybór tekstów źródłowych 1918‑1939, Warszawa 1993.

J. Tomickiego, Polska Odrodzona 1918‑1939 : państwo, społeczeństwo, kultura, Warszawa 1982.

Seria Historia powszechna , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.