Akceptacja sceptycyzmu w antyku

Wraz z podbojem Grecji przez Aleksandra Macedońskiego kończy się epoka helleńska, a zaczyna epoka hellenistyczna. Greckie polis zostaną stopniowo zdobyte, aby już nigdy w pełni nie odzyskać niezależności. Dotąd życie przeciętnego Greka związane było z jego ojczystym państwem‑miastem, a teraz Grecy poczuli się zagubieni w nowej sytuacji społeczno‑politycznej. Przed filozofią stanęło ważne zadanie: musiała dać ludziom odpowiedź na pytane o to, jak żyć w zupełnie nowych realiach. Do głosu dochodzą wtedy trzy nowe ruchy filozoficzne: stoicyzm, epikureizm i sceptycyzm. Dwa pierwsze stają się systemami filozoficznymi i zajmują się badaniem otaczającego świata, aby wskazać w nim miejsce człowieka, określić jak powinien postępować i działać. Trzeci z nich głosi, że tak naprawdę nie można poznać świata i powinno się jedynie zbierać docierające informacje, aby ostatecznie powstrzymać się od jakiejkolwiek opinii, zawiesić swój osąd – nie mieć zdania. Paradoks polega na tym, że chociaż sceptycy namiętnie zwalczali stoików i epikurejczyków (nazywali ich „dogmatykami”, a więc ludźmi naiwnie wierzącymi w jakieś dogmaty), to wszystkim trzem ruchom filozoficznym przyświecał ten sam cel: wycofanie się do swojego własnego wnętrza, niewzruszoność względem otaczającego świata (ataraksjaataraksjaataraksja) i niewrażliwość wobec krzywd, jakie spotykają ludzi (apatiaapatiaapatia). Szczęście miało dać albo nieodczuwanie emocji (stoicyzm), albo cieszenie się z zaspokajania tylko niezbędnych do życia potrzeb (epikureizm), albo też nieposiadanie własnych przekonań (sceptycyzm). O oryginalności ruchu sceptyków przesądzają zatem dwa pojęcia - izosteniaizosteniaizostenia i epochéepochéepoché, które nie były podzielane przez inne nurty filozofii hellenistycznej.

Późniejsze formy sceptycyzmu

W antyku akceptacja sceptycyzmu polegała na tym, że przyjmowano świat takim, jaki jest. Nie oceniało się faktów i wydarzeń, dystansowano się od życia społecznego i polityki, dzięki czemu uzyskiwano spokój i szczęście. Na tym polegał sceptycyzm starożytny, zaproponowany przez Pirrona z Elidy i jego uczniów, metodologicznie dopracowany na Platońskiej Akademii za czasów Arkezylaosa i jego następców, a uprawiany później choćby przez Sekstusa Empiryka. Ale sceptycyzm nie kończy się wraz z antykiem, tylko znów zmienia swoje oblicze. Nie wystąpi już jako nurt filozoficzny, ale będzie się przejawiał w postawie różnych filozofów. Nie będzie też ogólną niewiarą w możliwość poznania czegokolwiek, ale skupi się raczej na jakiejś konkretnej, bardziej sprecyzowanej sferze życia ludzkiego. Warto tutaj podać kilka przykładów.

Po pierwsze – sceptycyzm metodycznysceptycyzm metodycznysceptycyzm metodyczny. Wykorzystał go Kartezjusz, siedemnastowieczny filozof francuski, który w swych rozważaniach zwątpił we wszystko, co poznaje się dzięki własnym zmysłom. W efekcie stwierdził, że nie może być pewny niczego, nawet tego, że sam istnieje. Wskutek tych rozważań znalazł niepodważalną podstawę wszystkiego, która brzmi: „myślę, więc jestem”. Dzięki niej, krok po kroku, udowodnił istnienie świata, rzeczywistości, a nawet sensowność własnych przekonań.

Po drugie – sceptycyzm moralny. Pojawiał się bardzo często w rozważaniach wielkich moralistów i etyków. François de La Rochefoucauld, przedstawiciel francuskiego oświecenia, sceptycznie podchodził do idealistycznych nauk moralnych, ukazujących człowieka jako istotę dobrą i altruistyczną. Uważał, że jedynym powodem działań, także tych dobrych i pięknych, są egoizm i własne dobro. Jeszcze dalej poszedł Jean Jacques Rousseau, wg którego, pomimo całego rozwoju ludzkości, wszystkich osiągnięć cywilizacji i techniki, ludzie wcale nie stali się lepsi. Mogą się rozwijać przez tysiące lat, ale wciąż będą toczyć wojny, będzie istniała niesprawiedliwość, pazerność i śmierć z głodu i nędzy.

Po trzecie – sceptycyzm światopoglądowy. Niemiecki filozof, Friedrich Nietzsche, uważał, że inteligentny i wartościowy człowiek, zanim przyjmie jakąkolwiek pogląd, najpierw zrobi wszystko, aby go podważyć i wyśmiać. Jeśli bowiem starasz się podważyć sens konkretnej opinii lub nauki (np. moralnej), a nie jesteś w stanie tego zrobić – wtedy okazuje się ona nauką prawdziwą.

Po czwarte - sceptycyzm religijny. Przejawia się nader często w rozważaniach z zakresu teologii czy filozofii religii, a dotyczy głównie kwestii istnienia Boga. Za przykład sceptyka religijnego może uchodzić chociażby Wolter, który - w obliczu ilości zła spotykanego na świecie - wyrażał powątpiewania odnośnie do istnienia Boga czy Jego opiekuńczej roli względem całości stworzenia. Właśnie dlatego francuski filozof był traktowany przez ateistów, deistów i agnostyków jako ich duchowy przywódca. Innym przykładem tegoż sceptycyzmu może być myśl filozoficzna Fryderyka Nietzschego, który swym słynnym stwierdzeniem „Bóg jest martwy” wyrażał spostrzeżenie, że moralność oparta na objawionych prawdach religii wyczerpała się i nie spełnia żadnej dobroczynnej funkcji w życiu społecznym.

Po piąte - sceptycyzm naukowy. Przejawia się w postawie naukowca, który - w imię rzetelności naukowej - jest powściągliwy w przyjęciu konkretnej tezy i stara się ją weryfikować na wszelkie możliwe sposoby. Do tego zagadnienia jednak jeszcze wrócimy.

Akceptacja sceptycyzmu dzisiaj

RwP1bnlqBXfU21

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To głowa starszego mężczyzny. Mężczyzna jest łysiejący. Ma wysokie czoło i wydatny nos. Pod oczami widoczne są zmarszczki.

Współcześnie w filozofii sceptycyzm pełni tak samo ważną funkcję, jak w poprzednich epokach. Ukazuje mankamenty jakiegoś sposobu myślenia i dąży do ich poprawienia. Nawet w epistemologiiepistemologiaepistemologii, więc nauce, która dotyczy poznawania świata, występuje tzw. falsyfikacjonizmfalsyfikacjonizmfalsyfikacjonizm. W myśl jego zasad należy skupiać się nie na obronie danej tezy, lecz zrobić wszystko, aby ją podważyć. Jeżeli nie uda się tego dokonać, można – przynajmniej na pewien czas – uznać jej prawdziwość. Taka metoda badawcza jest zbieżna z fallibilizmem naukowym, tj. przekonaniem, że rozwój nauki polega na stałym wypracowywaniu nowych paradygmatów, czyli całościowych ujęć danej problematyki. Fallibilizm zakłada bowiem, że dana teoria jest prawdziwa tylko w tym czasie, w którym uznaje się ją za najlepszy, najbardziej adekwatny opis rzeczywistości. Trwa to tak długo, aż nie zostanie opracowana nowsza, bardziej adekwatna koncepcja.

Ale sceptycyzm ma też potoczne znaczenie, używane w życiu codziennym. Kim jest współczesny sceptyk? To osoba, która stale weryfikuje swoje przekonania i nieustannie sprawdza własne stanowisko i poglądy. Zawsze słucha argumentów innych ludzi, nie bagatelizuje ich i chce je poznać, bo wie, że sama może nie mieć racji. Nigdy nie przyjmuje niczego za absolutnie pewne, gdyż chce dążyć do prawdy, a nie trwać uparcie we własnych mniemaniach, które mogą okazać się błędne. Dzisiejszy sceptycyzm jest synonimem rozsądku.

Słownik