Przeczytaj
Kontekst pokoleniowy – Marzec 1968
Poetów pochodzących z ośrodków akademickich Krakowa, Poznania, Warszawy i Łodzi połączył bunt studencki znany pod nazwą „Marzec 1968”. Młodzież akademicka wystąpiła wówczas przeciwko represjom politycznym i cenzurze. Bezpośrednią przyczyną zajść było zdjęcie z afisza Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, granych w Teatrze Narodowym w Warszawie. Na uniwersytetach doszło wówczas do demonstracji i strajków, które zostały brutalnie stłumione. Wobec uczestników protestów stosowano represje: aresztowania, relegowanie z uczelni, zwolnienie z pracy, zakaz publikacji dla protestujących pisarzy. Atak władz został skierowany w stronę inteligencji, a także – osób pochodzenia żydowskiego, które obarczono winą za ówczesny kryzys. W propagandziepropagandzie znalazł wyraz szczególnie zajadły antysemityzm. Efektem tych działań władz była emigracja tysięcy Polaków pochodzenia żydowskiego. Marzec 1968 i następujące po nim miesiące uchodzą za jeden z najbardziej ponurych epizodów w historii PRL.
Odkłamywanie świata w poezji Nowej FaliOdkłamywanie świata w poezji Nowej Fali
Program Nowej Fali w ujęciu Stanisława BarańczakaProgram Nowej Fali w ujęciu Stanisława Barańczaka
Poezja jako komentarz
Twórczość poetów debiutujących około 1968 roku była komentarzem do sytuacji społecznej i politycznej Polski w czasach PRL. W ich wierszach demaskowane były kłamstwa władzy i manipulacja społeczeństwem. Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki i Ewa Lipska prowadzili rodzaj intelektualnej gry z odbiorcą.
Sięgali do powtarzanych bezmyślnie kalk językowych, by ujawnić inne znaczenie, zwykle niezauważane przy mechanicznym używaniu języka. Stanisław Barańczak, gdy pisał w wierszu Spójrzmy prawdzie w oczy: stańmy na wysokości / oczu
, nawiązywał do frazeologizmu stanąć na wysokości zadania
. Kiedy stanie się na wysokości oczu
, można dostrzec to, czego nie widać z innej perspektywy, zdemaskować przymus i zniewolenie, fałsz świata. Podobnie w utworze Ryszarda Krynickiego Język to dzikie mięso: knebel, który dławi / powstania słów
nawiązuje do zwrotu o zdławionych powstaniach
, w które obfitowała polska historia. Poeta sugeruje, że słowa prawdy są podobnie dławione. Ta gra słów to zarazem demaskacja fałszu w życiu społecznym.
IroniaIronia jako postawa
Istnieje wiele sposobów poetyckiego demaskowania fałszu rzeczywistości. Poeci Nowej Fali jako główne narzędzie do tego celu wybrali ironię. Warto zwrócić uwagę, że ironia rozpatrywana jest jako środek wyrazu, ale także jako postawa społeczna. Jak pisze badacz ironii Piotr Łaguna:
Ironia jako postawa i jako wyraz(...) można mówić o postawie ironicznej jako wyniku działania konkretnych bodźców środowiskowych (potrzeba obrony jednostki przed agresywnością otoczenia, złośliwa intencja polemiczna) oraz jako konsekwencji przyjęcia określonego sposobu widzenia świata, odczucia logiki zjawisk, nieustannej konfliktowości ludzkiego bytu, mechanizmu kształtowania się rzeczywistości historycznej epoki.
Celowość ironii
Według teorii Piotra Łaguny – teoretyka ironii literackiej – stosowanie tego środka wyrazu ma kilka celów, m.in.:
Trzeba pamiętać, że przedstawiciele Nowej Fali tworzyli w bardzo trudnych czasach, w okresie PRL, który charakteryzował się propagandową polityką. Poeci sprzeciwiali się władzy, która nie chroniła prawa jednostki do wolności, dlatego można przyjąć, że w twórczości Nowej Fali dominuje cel dydaktyczny.
Ironia w poetyce Nowej Fali
Językiem ironii posługuje się na przykład Ewa Lipska w wierszu Egzamin, ukazującym absurdalną sytuację ofiarowania narodu królowi, zwycięzcy konkursu na króla:
EgzaminEgzamin konkursowy na króla
wypadł doskonale.Zgłosiła się pewna ilość królów
i jeden kandydat na króla.Królem wybrano pewnego króla
który miał zostać królem.Otrzymał dodatkowe punkty za pochodzenie
spartańskie wychowanie
i za uśmiech
ujmujący wszystkich za szyję.Z historii odpowiadał
ze świetnym wyczuciem milczenia.Obowiązkowy język
okazał się jego własnym.Gdy mówił o sprawach sztuki
chwycił komisję za serce.Jednego z członków komisji
chwycił odrobinę za mocno.Tak
to na pewno był król.Przewodniczący komisji
pobiegł po naród
aby móc uroczyście
wręczyć go królowi.Naród
oprawiony był
w
skórę.
Inaczej wybrzmiewa ironia w utworze Adama Zagajewskiego Klęska, który rozpoczyna się gorzkim zdaniem: Naprawdę umiemy żyć dopiero w klęsce
. Natomiast wiele wierszy Stanisława Barańczaka to ironiczne ośmieszenie tak nowomowynowomowy, jak bezmyślnego posługiwania się językiem, który traci jakikolwiek sens. Ironia pod piórem poetów przestała być jedynie tropem retorycznym, a stała się narzędziem walki o ocalenie wartości, w tym przede wszystkim prawdy.
Materiałem poetyckim dla twórców Nowej Fali były teksty z gazet i innych mediów, w których ówczesna władza posługiwała się kłamstwem w celach propagandowychpropagandowych. Zadaniem ich było zdemaskowanie tego fałszu przy pomocy, między innymi, ironii:
Sześćdziesiąt osiemZauważmy jak wiele w poezji Pokolenia’68 wierszy które w gruncie rzeczy stanowią stylizacjęstylizację na notatkę prasową, tytuł artykułu, przemówienie, ulotkę, ankietę personalną, protokół zebrania, inseratinserat. Jednym słowem, wszelkie odmiany słowa oficjalnego, autorytatywnego i masowo upowszechnianego. I jednocześnie: jak niezmienna jest w tych stylizacjach tendencja do krytycyzmu i skompromitowania słowa oficjalnego niejako «od wewnątrz» przez samo wykazanie jego wewnętrznej absurdalności czy oderwania od realnego świata zjawisk społecznych (...).
Słownik
(gr. eironeía – przestawianie, pozorowanie) – drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(ang. New Speak) – język władzy totalitarnej, służący indoktrynacji obywateli; określenie ukuł George Orwell w powieści Rok 1984
inaczej antylogia, epitet sprzeczny; figura retoryczna tworzona przez dodanie do wyrazu określenia sprzecznego ze znaczeniem tego wyrazu, np. sucha woda
(łac. lingua – język) – poezja poddająca analizie język pozaliteracki, zwłaszcza codzienny, kolokwialny
(łac. propagare – rozkrzewiać, rozszerzać, rozciągać) – rodzaj perswazji, która służy do zmiany w odbiorcach ich przekonań lub nakłonieniu ich do przyjęcia jakiejś racji bez względu na ich prawdziwość
nadanie tekstowi cech językowych właściwych innemu stylowi; ze względu na użycie typowych dla stylu wzorcowego form wyróżnia się: archaizację, dialektyzację, kolokwializację (czyli użycie form pochodzących z języka potocznego)