Kontekst pokoleniowy – Marzec 1968

Poetów pochodzących z ośrodków akademickich Krakowa, Poznania, Warszawy i Łodzi połączył bunt studencki znany pod nazwą „Marzec 1968”. Młodzież akademicka wystąpiła wówczas przeciwko represjom politycznym i cenzurze. Bezpośrednią przyczyną zajść było zdjęcie z afisza Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, granych w Teatrze Narodowym w Warszawie. Na uniwersytetach doszło wówczas do demonstracji i strajków, które zostały brutalnie stłumione. Wobec uczestników protestów stosowano represje: aresztowania, relegowanie z uczelni, zwolnienie z pracy, zakaz publikacji dla protestujących pisarzy. Atak władz został skierowany w stronę inteligencji, a także – osób pochodzenia żydowskiego, które obarczono winą za ówczesny kryzys. W propagandziepropagandapropagandzie znalazł wyraz szczególnie zajadły antysemityzm. Efektem tych działań władz była emigracja tysięcy Polaków pochodzenia żydowskiego. Marzec 1968 i następujące po nim miesiące uchodzą za jeden z najbardziej ponurych epizodów w historii PRL.

Poezja jako komentarz

Twórczość poetów debiutujących około 1968 roku była komentarzem do sytuacji społecznej i politycznej Polski w czasach PRL. W ich wierszach demaskowane były kłamstwa władzy i manipulacja społeczeństwem. Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki i Ewa Lipska prowadzili rodzaj intelektualnej gry z odbiorcą.

Sięgali do powtarzanych bezmyślnie kalk językowych, by ujawnić inne znaczenie, zwykle niezauważane przy mechanicznym używaniu języka. Stanisław Barańczak, gdy pisał w wierszu Spójrzmy prawdzie w oczy: stańmy na wysokości / oczu, nawiązywał do frazeologizmu stanąć na wysokości zadania. Kiedy stanie się na wysokości oczu, można dostrzec to, czego nie widać z innej perspektywy, zdemaskować przymus i zniewolenie, fałsz świata. Podobnie w utworze Ryszarda Krynickiego Język to dzikie mięso: knebel, który dławi / powstania słów nawiązuje do zwrotu o zdławionych powstaniach, w które obfitowała polska historia. Poeta sugeruje, że słowa prawdy są podobnie dławione. Ta gra słów to zarazem demaskacja fałszu w życiu społecznym.

IroniaironiaIronia jako postawa

Istnieje wiele sposobów poetyckiego demaskowania fałszu rzeczywistości. Poeci  Nowej Fali jako główne narzędzie do tego celu wybrali ironię. Warto zwrócić uwagę, że ironia rozpatrywana jest jako środek wyrazu, ale także jako postawa społeczna. Jak pisze badacz ironii Piotr Łaguna:

Celowość ironii

Według teorii Piotra Łaguny – teoretyka ironii literackiej – stosowanie tego środka wyrazu ma kilka celów, m.in.:

Trzeba pamiętać, że przedstawiciele Nowej Fali tworzyli w bardzo trudnych czasach, w okresie PRL, który charakteryzował się propagandową polityką. Poeci sprzeciwiali się władzy, która nie chroniła prawa jednostki do wolności, dlatego można przyjąć, że w twórczości Nowej Fali dominuje cel dydaktyczny.

Ironia w poetyce Nowej Fali

Językiem ironii posługuje się na przykład Ewa Lipska w wierszu Egzamin, ukazującym absurdalną sytuację ofiarowania narodu królowi, zwycięzcy konkursu na króla:

Inaczej wybrzmiewa ironia w utworze Adama Zagajewskiego Klęska, który rozpoczyna się gorzkim zdaniem: Naprawdę umiemy żyć dopiero w klęsce. Natomiast wiele wierszy Stanisława Barańczaka to ironiczne ośmieszenie tak nowomowynowomowanowomowy, jak bezmyślnego posługiwania się językiem, który traci jakikolwiek sens. Ironia pod piórem poetów przestała być jedynie tropem retorycznym, a stała się narzędziem walki o ocalenie wartości, w tym przede wszystkim prawdy.

Materiałem poetyckim dla twórców Nowej Fali były teksty z gazet i innych mediów, w których ówczesna władza posługiwała się kłamstwem w celach propagandowychpropagandapropagandowych. Zadaniem ich było zdemaskowanie tego fałszu przy pomocy, między innymi, ironii:

Słownik