Przeczytaj
Od izolacji do wspólnoty
KlasztoryKlasztory stanowiły nieodłączny komponent pejzażu średniowiecznej Europy, a zakonyzakony ważny element życia średniowiecznego społeczeństwa. Było to związane z faktem, że religia w tamtych czasach odgrywała o wiele większą rolę niż obecnie, a same zgromadzenia zakonne pełniły szereg ważnych funkcji.
Ludzie, którzy decydowali się poświęcić swoje życie Bogu, tworzyli najczęściej wspólnoty. Były one oddzielone od świata zewnętrznego, a ich członkowie – zwani mnichami lub zakonnikami – żyli w odosobnieniu w klasztorach. Wspólnoty te były zarządzane przez opatówopatów, a życie w nich przebiegało według odgórnie ustalonych zasad, zwanych regułamiregułami. Osoby podlegające tej samej regule tworzyły zakon. Na przestrzeni wieków powstało wiele zakonów różniących się profilem swojej działalności. Początkowo powstawały wyłącznie zgromadzenia męskie, z czasem zaczęto zakładać ich żeńskie odpowiedniki. Osoby wstępujące do zakonów składały specjalne śluby, zobowiązując się do przestrzegania zasad ubóstwa (zakonnicy nie mogli posiadać niczego na własność), czystości (zakonnicy nie mogli wchodzić w związki małżeńskie) oraz bezwzględnego posłuszeństwa przełożonym. Ta forma życia wspólnotowego przejawiająca się w zakładaniu zakonów zwana była monastycyzmemmonastycyzmem. Osiągnęła ona duży sukces w średniowiecznej Europie.
Czarni mnisi
Najstarszą wspólnotą zakonną założoną w Europie byli benedyktyni. Na początku VI w. św. Benedykt z Nursji nadał nową regułę. Pierwsza placówka zakonu benedyktynów – noszącego nazwę wywodzącą się od założyciela – powstała we Włoszech, na Monte Cassino. Stamtąd zakonnicy wyruszyli do różnych części Europy i już wkrótce ich siedziby powstały we wszystkich państwach.
Fragment reguły św. Benedykta
[…] gdy tylko przełożony wyda jakieś polecenie, nie zwlekają [mnisi] ani chwili z jego wykonaniem tak, jak gdyby sam Bóg rozkazywał. […] Tacy właśnie porzucają natychmiast swoje sprawy i wyrzekają się własnej woli. Od razu wszystko wypuszczają z ręki i pozostawiają nie ukończoną pracę, którą wykonywali, aby jak najrychlej w duchu posłuszeństwa odpowiedzieć czynem na otrzymane polecenie.
Bezczynność jest wrogiem duszy. Dlatego też bracia muszą się zajmować w określonych godzinach pracą fizyczną i również w określonych godzinach czytaniem duchownym.
Klasztor zaś, jeśli to możliwe, tak powinien być zorganizowany, żeby można było znaleźć w obrębie jego murów wszystko, co niezbędne, a więc wodę, młyn, ogród, jak również różne warsztaty rzemieślnicze, tak aby mnisi nie musieli włóczyć się na zewnątrz, co nie przynosi zgoła pożytku ich duszom.
Indeks górny Dlaczego św. Benedykt uważał, że bezczynność jest „wrogiem duszy” i opuszczanie przez mnichów klasztoru „nie przynosi zgoła pożytku ich duszom”? Indeks górny koniecDlaczego św. Benedykt uważał, że bezczynność jest „wrogiem duszy” i opuszczanie przez mnichów klasztoru „nie przynosi zgoła pożytku ich duszom”?
Źródło: Fragment reguły św. Benedykta. Cytat za: opoka.org.pl.
Benedyktyni byli zakonem kontemplacyjnymzakonem kontemplacyjnym, co oznacza, że poświęcali się głównie modlitwie i mieli ograniczony kontakt ze światem zewnętrznym (zakon klauzurowy). Każdy mnich przebywał w tym samym klasztorze od czasów złożenia ślubów aż do śmierci. Placówki zakonne powstawały poza murami miejskimi, w miejscach oddalonych od siedzib ludzkich. Według reguły zakonnicy oddawali się nie tylko modlitwie, lecz także pracy fizycznej, czy to w ogrodach i sadach, czy w skryptoriachskryptoriach przy kopiowaniu ksiąg. Łacińska zasada ora et labora („módl się i pracuj”) stała się podstawą funkcjonowania wspólnot benedyktyńskich.
Czy uważasz przepisywanie ksiąg za zajęcie interesujące? Jakie cechy charakteru mogły się przy tym zajęciu kształtować?
Kościoły bez wież i ubogi habit
Benedyktyńska idea łącząca pracę fizyczną z umysłową odniosła duży sukces w średniowiecznej Europie. Osoby świeckie dokonywały hojnych dotacji na rzecz klasztorów benedyktynów, chcąc zapewnić sobie wstawiennictwo pobożnych mnichów. Dzięki temu zakon szybko zaczął się bogacić (wprawdzie poszczególni zakonnicy nie mogli posiadać własności prywatnej, ale zgromadzenie jako całość mogło) i wkrótce klasztory stały się wielkimi posiadaczami ziemskimi, zakonnicy zaś zaczęli w wielu przypadkach prowadzić życie przypominające życie świeckich. Benedyktyni odeszli od promowanej przez założyciela idei ubóstwa i poświęceniu Bogu i ludziom. Na fali krytyki zakonu powstali cystersi. Nazwa pochodzi od założonego na początku XII w. przez św. Bernarda z Clairvaux (czyt. Klerwo) klasztoru w Cîteaux (czyt. Sito) we Francji.
Cystersi uważali siebie za prawdziwych i jedynych kontynuatorów reguły św. Benedykta, która została wypaczona przez benedyktynów. Nowy zakon dążył do przywrócenia rygoryzmu zalecanego przez założyciela, odnowienia zasad ewangelicznego ubóstwa i pokory. Cystersi, podobnie jak benedyktyni, zajmowali się także prowadzeniem gospodarstw, byli prekursorami w dziedzinie upowszechniania nowych metod uprawy ziemi (trójpolówki). Zakon stał się bardzo popularny w Europie. Do końca XII w. powstało ok. 500 klasztorów.
Na terenie których dzielnic polskich z okresu rozbicia dzielnicowego powstało najwięcej obiektów cysterskich w XIII w.?Jak myślisz, dlaczego ich rozmieszczenie nie było równomierne na terenie całej Polski?
Franciszku, idź odbuduj mój Kościół, bo popada w ruinę
Z czasem rygoryzm cystersów osłabł, a sam zakon w coraz mniejszym stopniu odpowiadał na wyzwania czasów współczesnych. Przełom wieków XII i XIII był bardzo trudny dla chrześcijaństwa zachodniego. Powstały ruchy religijne, które wystąpiły przeciwko instytucji kościelnej i nauczaniu Kościoła. Przemiany życia społecznego zrodziły nowe potrzeby duchowe i religijne, którym nie mogły sprostać zakony starego typu. Ich bogactwo oraz odizolowanie od spraw świata doczesnego powodowały, że w oczach wiernych benedyktyni oraz cystersi stracili wiarygodność. Zaczęto zatem poszukiwać nowych form życia konsekrowanego, które w sposób bardziej radykalny realizowałyby ideał ewangelicznego ubóstwa. Najstarszym tego typu zakonem był Zakon Braci Mniejszych, zwany zakonem franciszkanów, założony na początku XIII w. przez św. Franciszka z Asyżu.
Fragment Hymnu do Słońca św. FranciszkaPochwalony bądź, Panie, ze wszystkimi Twymi stworzeniami,
Szczególnie z panem bratem Słońcem,
przez które staje się dzień i nas przez nie oświecasz.
I ono jest piękne i świecące wielkim blaskiem;
Twoim, Najwyższy, jest wyobrażeniem.
Indeks górny Określ na podstawie tekstu, na czym polegała pobożność franciszkańska. Indeks górny koniecOkreśl na podstawie tekstu, na czym polegała pobożność franciszkańska.
Źródło: Fragment Hymnu do Słońca św. Franciszka. Cytat za: Artykuł Hymn do Słońca, Wikisource.org .
W tym samym mniej więcej czasie (1216 r.) powstał inny ważny zakon – dominikanów, założony przez hiszpańskiego prezbitera Dominika Guzmána (hiszp. Domingo de Guzmán Garcés). Oba zgromadzenia realizowały ideał ewangelicznego ubóstwa. W przeciwieństwie do zakonów starego typu i u franciszkanów, i dominikanów nie tylko zakonnicy nie mieli prawa posiadać żadnej własności, ale także wspólnota jako całość. Zgromadzenia te utrzymywały się przede wszystkim z jałmużnyjałmużny (stąd nazwa zakony żebraczezakony żebracze). Ich domy zakonne powstawały w miastach, a głównym zadaniem braci było prowadzenie działalności kaznodziejskiej, zwłaszcza w środowiskach miejskich. Różnica między zgromadzeniami franciszkanów i dominikanów polegała na tym, że ci pierwsi koncentrowali się na przesłaniu moralnym, wzorując się na życiu Chrystusa i starając się dawać przykład ludziom i ich nawracać. Dominikanie zaś większą wagę przywiązywali do głoszenia kazań i prowadzenie dysput. W obu zakonach papież Innocenty III dostrzegł dużą szansę na odrodzenie Kościoła i zwiększenie skuteczności jego działań przeciwko heretykomheretykom.
Ludzie modlitwy i nauki
Zakony w średniowieczu pełniły ważne funkcje religijne. Tysiące mnichów o różnych porach dnia odprawiało modlitwy i nabożeństwa za pomyślność świata, wyjednując w ten sposób świeckim łaski u Boga. Ponadto zakony przyczyniły się w znaczącym stopniu do chrystianizacji Europy, przybliżały wiernym podstawowe prawdy wiary i wprowadzały w obcy dla wielu świat religii. Z klasztorów rekrutowała się elita religijna i intelektualna tamtych czasów, która – zwłaszcza na początku – zasilała kadry administracyjne państwa. Dzięki mnichom i ich mrówczej pracy w skryptoriach zachowało się wiele ksiąg. Zakony przyczyniły się także do upowszechnienia nowych wzorców architektonicznych i metod uprawy ziemi. W niespokojnych czasach, pełnych walk i najazdów, dla wielu ludzi stanowiły miejsce ucieczki od świata i gwarantowały spokój oraz bezpieczeństwo, którego nie można było zaznać poza klasztornymi murami. Od początku swojego istnienia klasztory pełniły funkcje społeczne. To tutaj trafiało wielu synów i córek z zamożnych rodzin, także książęcych i królewskich. Fundacji klasztorów dokonywali możni – królowie, książęta, rycerze – którymi kierowały w tym różne względy, m.in. religijne, polityczne, społeczne i prestiżowe.
Słownik
(śrdw.-łac. albigenses - od Albi, miasta we Francji) powstała w XII w. we Francji sekta, ruch społeczno‑religijny; także: uczestnik tego ruchu
(z gr. anachorein – wycofywać się) forma życia religijnego popularna pod koniec starożytności i we wczesnym średniowieczu, oparta na idei życia w odosobnieniu
(łac. dormitorium – sypialnia) wspólna sypialnia w budynkach klasztornych
(łac. haeresis - doktryna, gr. hairesis - wybór) pogląd religijny niezgodny z religię panującą, sprzeczny z przyjętymi dogmatami
łac. inquisitio - badanie) instytucja śledczo‑sądownicza Kościoła, która zajmowała się wyszukiwaniem, nawracaniem i karaniem heretyków
zapomoga, wsparcie datek ofiarowany osobie ubogiej
(z łac. capitulum – rozdział, ustęp, główka, zrobn. od caput – głowa) jedno z pomieszczeń klasztornych służące do zebrań wspólnoty zakonnej
(z łac. claustrum– zamknięcie) budynek lub zespół budynków przeznaczonych do mieszkania dla wspólnot zakonnych
plama z atramentu na papierze
(z łac. monasticus – zakonny, z gr. monachos – samotny, jedyny) forma życia zakonnego opartego na idei życia we wspólnocie
(z łac. abbas, od aram. abba – ojciec) przełożony w męskich wspólnotach zakonnych o charakterze kontemplacyjnym
(z łac. refectorium od reficere – odnawiać) jedno z pomieszczeń klasztornych służące jako sala jadalna
(z łac. regula) zbiór przepisów regulujących życie zakonne w klasztorach
(z łac. scriptorium od scribere – pisać) jedno z pomieszczeń klasztornych, w którym przepisywano ręcznie księgi
(łac. ordo) grupa osób oddająca się służbie Bogu, składająca śluby i żyjąca według pewnych reguł
(łac. contemplatio - przypatrywanie się, rozważanie), kontemplacja to modlitwa wewnętrzna, skupianie się na czymś i pogrążanie w myslach; zakon kontemplacyjny to taki, którego członkowie głównie poświęcają się modlitwie;
(z łac. mendicans – żebrzący, od mendicare – żebrać) zakony, które realizują ideały ewangelicznego ubóstwa i poświęcają się pracy duszpasterskiej; pierwsze zakony żebracze zostały powołane w XIII w. – dominikanie i franciszkanie
zakony powstałe w Ziemi Świętej w XII/XIII w., które prócz złożenia tradycyjnych ślubów zobowiązały się do walki z niewiernymi
Słowa kluczowe
zakon, benedyktyni, klasztor, franciszkanie, dominikanie, cystersi, Europa w okresie krucjat
Bibliografia
Historia chrześcijaństwa, red. T. Dowley, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 2002.
J. Kłoczowski, Od pustelni do wspólnoty. Grupy zakonne w wielkich religiach, Czytelnik, Warszawa 1987.
L. Moulin, Życie codzienne zakonników w średniowieczu: (X–XV wiek), przeł. z franc. E. Bakowska, Warszawa 1986.