Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Hermeneutyka a filozofia

W tej lekcji dowiesz się, czym jest filozofia hermeneutyczna – kierunek filozofii współczesnej zapoczątkowany w pierwszej połowie XX w. Zacznijmy jednak od naświetlenia kontekstu – jakie związki z filozofią ma sięgająca starożytności hermeneutike techne [gr.], czyli „sztuka objaśniania i unikania nieporozumień”.

RlajhuTXcNJty
Friedrich D.E. Schleiermacher jest uważany za ojca nowożytnej hermeneutyki. Uczynił z niej bowiem uniwersalną metodę badania tekstów starożytnych. Zajmował się egzegezą Pisma Świętego oraz przetłumaczył na niemiecki większość dialogów Platona.
Źródło: OTFW, Berlin, 25.07.2007 r., Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Sztuka interpretacji

W starożytnej Grecji hermeneutyka była sztuką, czyli umiejętnością wykładni boskiego objawienia. Treść wyroczni była zawsze niejednoznaczna, zaś znaczenie tradycji ulegało z czasem zatarciu. Sens świętości był zatem nieoczywisty, ukryty i z tego powodu domagał się objaśnienia.

W tym znaczeniu hermeneutami byli również chrześcijańscy teologowie zajmujący się egzegezą, czyli objaśnianiem sensu Pisma Świętego w starożytności i w czasach nowożytnych.

R1YL8MZFwU46C
Pytia (na obrazie Jacka Malczewskiego) była wieszczką, która odpowiadała na pytania w świątyni Apollina w Delfach. Jej odpowiedzi były wieloznaczne – jak mówił Heraklit: „wyrocznia delficka nie wyjawia, nie skrywa, ale daje znaki”. Trzeba było więc te znaki wytłumaczyć, unaocznić sens wyroczni człowiekowi w taki sposób, aby mógł odnieść ją do swojego życia.
Źródło: Jacek Malczewski, Pytia, National Museum Kraków, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Koncepcja poznania

Drugie znaczenie hermeneutyki wiąże się z postacią Wilhelma Diltheya (1833–1938), który odróżnił od siebie dwa typy nauk: wyjaśniające i rozumiejące. Nauki przyrodnicze zajmują się wyjaśnianiem faktów, zaś nauki humanistyczne – rozumieniem sensu.

Dilthey przeciwstawiał się w ten sposób postulatom XIX‑wiecznego pozytywizmu, który odrzucał wszelkie nieodnoszące się do faktów twierdzenia filozoficzne. Wiedza pozytywna miała znajdować uzasadnienie w faktach, a nauka – być w całości empiryczna i opisowa. W ten sposób pozytywiści kwestionowali sensowność uprawiania nauk innych niż przyrodoznawstwo.

REo20A10Xhco0
XVII-wieczny gabinet osobliwości przedstawiający różne ciekawostki ze świata. Dziejowość oznacza, że nasze poznanie nie rozpoczyna się w „zerowym”, neutralnym, pozbawionym założeń punkcie. Zawsze wyrasta ono natomiast z tradycji oraz historii, które same domagają się interpretacji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Biologia może wprawdzie opisać sposób funkcjonowania organizmu ludzkiego, zaś astronomia dać wiarygodny obraz Wszechświata, lecz ani jedna, ani druga nie da nam odpowiedzi na pytanie o sens naszego istnienia i miejsce człowieka w kosmosie. Tu właśnie Dilthey widział przedmiot nauk humanistycznych, których podstawą miała być hermeneutyka – nauka o rozumieniu sensu życia duchowego.

Hermeneutyka filozoficzna była głównym elementem epistemologii Diltheya – metodą badania podstaw wszelkiego poznania. Rozumienie, którym zajmowały się nauki humanistyczne – nauki o duchu, stanowi bowiem według niego warunek wszelkiego poznania. Poprzez interpretację ekspresji życia człowieka – wyrażających się w języku oraz „dziejowości” – ukazujemy, w jaki sposób rozumie on świat oraz samego siebie. To rozumienie jest według Diltheya fundamentem nie tylko kulturowej działalności człowieka, lecz również naukowego poznania rzeczywistości.

Egzystencja, czyli sposób istnienia

Hermeneutyka zajmuje się nie tylko rozumieniem, lecz sama polega na rozumieniu – czyli objaśnianiu oraz interpretowaniu. Według Martina Heideggera, rozumienie nie jest więc sposobem poznania, ale sposobem istnienia. Inaczej mówiąc, rozumienie nie jest po prostu jednym ze sposobów, w jaki istniejący podmiot może odnosić się do świata. Samo jego istnienie polega na rozumieniu. Człowiek jest zanurzony w świecie, który go obchodzi i zajmuje. Filozofia hermeneutyczna, rozpoczynająca się od Heideggera, czyni swoim przedmiotem egzystencję człowieka, która polega na rozumieniu – sposobie istnienia pierwotnym wobec wszelkiego poznania.

Schemat. Trzy znaczenia interpretacji

Hermeneutyka

Sztuka interpretacji

Hermeneutyka filozoficzna

Filozofia hermeneutyczna

Sztuka objaśniania sensu tradycji i tekstu uznawanego w danej kulturze za święty (wyrocznie w starożytnej Grecji, Biblia).

Z czasem stała się również filologiczną metodą interpretacji tekstów starożytnych.

Metoda nauk rozumiejących, pozwalająca uchwycić sens wszelkich przejawów duchowej działalności człowieka, jak np. dzieła sztuki, teksty literackie.

Hermeneutyka filozoficzna jest częścią epistemologii.

Filozofia hermeneutyczna jest ontologią, która łączy sensowność wszystkiego, co istnieje, ze sposobem bycia charakterystycznym dla człowieka.

Wilhelm Dilthey

Martin Heidegger, Paul Ricoeur, Hans‑Georg Gadamer

Główne idee filozofii hermeneutycznej

Ważne!

Głównymi problemami filozofii Martina Heideggera (1889–1976) były rozumienie, sens oraz egzystencja. Jego koncepcja łączy w sobie elementy fenomenologii oraz hermeneutyki. Heidegger jest również jednym z twórców egzystencjalizmu.

W każdym z trzech znaczeń hermeneutyka może pojawić się wtedy, gdy problematyczny staje się sens. W filozofii hermeneutycznej nie jest to jednak już tylko sens pewnego tekstu, lecz sens istnienia – mojego lub twojego życia. Martin Heidegger określa człowieka jako szczególny rodzaj bytu (nazywa go Dasein [niem. „tubycie”], którego sposób istnienia polega na pytaniu o sens własnego bycia.

Koło hermeneutyczne

RByUrum62JTbF1
Błędne koło to takie rozumowanie, w którym przesłanka, na której opiera się wniosek, służy zarazem do jego uzasadnienia. Dla Heideggera, kolistość myśli nie jest jednak błędem, lecz należy do natury myślenia. Rozumienie sensu istnienia jest zarówno warunkiem egzystencji człowieka, jak i tym, co się w tej egzystencji ujawnia.
Źródło: David Benbennick, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Samo zapytanie o sens zakłada jednak, że się ten sens rozumie. Żeby zadać jakiekolwiek pytanie, np. „Czy Adam jest ojcem Kai?”, muszę uprzednio rozumieć sens bycia ojcem. Podobnie pytanie o sens bycia musi zakładać pierwotne rozumienie tego sensu, nawet jeśli nie jest ono uświadomione i jasne. A zatem samo pytanie zawiera już w sobie odpowiedź, czy też, jak wyrażał się Heidegger, myśl ma strukturę kolistą. W przeciwieństwie do logików filozof nie traktował kolistości jako błędu w rozumowaniu, lecz jako charakterystyczny dla człowieka sposób myślenia. Tak rozumiane koło hermeneutyczne stało się jedną z podstawowych idei filozofii hermeneutycznej.

Rozumienie

RsMzLQZGhjdP31
Zdjęcie przedstawia rękę, która trzyma długopis i pisze coś na kartce.
Abym mógł napotkać długopis jako narzędzie do pisania, muszę najpierw rozumieć sens długopisu.
Źródło: Pxhere, domena publiczna.

Rozumienie nie jest natomiast sposobem poznania, ale sposobem bycia człowieka, zakorzenionym w jego codzienności. Rozumiem świat nie dlatego, że go poznałem, ale dlatego, że jestem jego częścią. To zadomowienie w świecie, które jest warunkiem rozumienia, nazywał Heidegger byciem‑w-świecie. Heidegger nie ma tu na myśli relacji przestrzennych – znajdowania się w jakimś miejscu, lecz „znajdowanie się przed czymś”, czyli możliwość napotkania czegoś innego niż ja sam.

Perspektywizm

Rk2xO1aHNOb9f1
Według Friedriecha Nietzschego „fakty nie istnieją, tylko interpretacje”. Niemożliwe jest poznanie żadnego przedmiotu z absolutnego, boskiego punktu widzenia – poznanie możliwe jest tylko z pewnej określonej perspektywy.
Źródło: PanSG, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Aby tego rodzaju spotkanie było możliwe, muszę najpierw rozumieć sens tego, co mogę napotkać. Oprócz koła hermeneutycznego, w stwierdzeniu tym pojawia się kolejna ważna idea filozofii hermeneutycznej. Sens nie jest obiektywnie związany z przedmiotami, lecz założony przez człowieka. Hermeneutyka zrywa z klasyczną koncepcją prawdyklasyczna koncepcja prawdyklasyczną koncepcją prawdy, która opiera się na przeciwstawieniu sobie podmiotu i przedmiotu poznania. Twierdzi natomiast, że samo przeciwstawienie podmiotu i przedmiotu ma swoje źródło w egzystencji człowieka. To ze względu na charakteryzujące człowieka rozumienie – bycie‑w-świecie – możliwe jest, by stał się on podmiotem i napotkał jakikolwiek przedmiot. Wraz z klasyczną koncepcją prawdy hermeneutyka odrzuca więc wszelki absolutyzm poznawczyabsolutyzm poznawczyabsolutyzm poznawczy. Sens, jaki ją interesuje, jest sensem dla człowieka, to jego egzystencja jest warunkiem jakiejkolwiek sensowności. Hermeneutyka opiera się zatem na perspektywizmie – rozumienie sensu jest całkowicie zależne od egzystencji człowieka, który nad nim rozmyśla.

Dziejowość

RzfSY6285U3vk1
Jak warunkiem ujrzenia drzewa jest horyzont, na którego tle się ono znajduje, tak warunkiem istnienia określonego bytu jest samo Bycie. Egzystencja człowieka – rozumienie – polega według Heideggera na przekraczaniu bytu w stronę Bycia, czyli zapytywaniu o jego sens. Pozostaje on dla człowieka zakryty, zaś najpełniej daje się wyrazić w poezji.
Źródło: dostępny w internecie: Pikist, domena publiczna.

Rozumienie to „samo życie” – egzystencja polega, jak mówi Heidegger, na nieustannym przekraczaniu bytu, czyli tego, co istnieje, ku Byciu, czyli temu, co jest ukrytym, nieuchwytnym warunkiem jego istnienia. Człowiek rozumie Bycie, ale zawsze jako przejaw określonego bytu. To rozumienie jednak mu nie wystarcza – samo Bycie jest dla człowieka czymś problematycznym. Egzystencja nie polega więc na prostym zapytaniu o sens i odnalezieniu odpowiedzi, lecz na nieustannym „dopytywaniu”, poszukiwaniu sedna, które jednak – przynajmniej według Heideggera – zawsze pozostaje ukryte.

Rozumienie nie ma przy tym żadnego absolutnego początku ani końca. Zawsze „dzieje się”, jest momentem samej egzystencji. Heidegger oraz inny przedstawiciel hermeneutyki – Hans‑Georg Gadamer, nazywają ten aspekt rozumienia dziejowością. Myślenie jest zawsze zanurzone w historii i tradycji, w naszych doświadczeniach – za każdym razem, gdy zadajemy jakieś pytanie, jesteśmy już obciążeni bagażem pewnych założeń.

Przesądy i przed‑sądy

Racjonalistyczna epistemologia (obecna np. w filozofii oświeceniowej i pozytywistycznej) nazywała te wstępne założenia poznawcze przesądami i poszukiwała metod pozbycia się ich. Tymczasem zarówno Heidegger, jak i Gadamer dokonują rehabilitacji przesądów (by pozbyć się wartościującego nastawienia, nazywają je również przed‑sądami), które są niezbywalnym warunkiem rozumienia, wpisanym w ludzki sposób bycia.

RJVRO6lunQWaf
Nasze rozumienie nigdy nie rozpoczyna się od zera i nigdy naprawdę się nie kończy. Być może twoja przygoda z filozofią zaczęła się od poznania poglądów Talesa z Miletu. Teraz będziesz rozumieć je inaczej – powiążesz z poglądami Talesa nieznane ci wtedy koncepcje filozoficzne. Te przed-założenia wcale nie zaburzają twojego rozumienia filozofii Talesa, lecz czynią je możliwym.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Samorozumienie

Związek rozumienia i egzystencji, na którym opiera się współczesna hermeneutyka, oznacza, że każde rozumienie jest zarazem samorozumieniem. Według Paula Ricoeura, podstawowym zadaniem hermeneutyki jest odzyskiwanie sensu utraconych symboli. Podstawowy problem, z którym mierzy się każda egzystencja, polega na tym, że pierwotny, całościowy sens symboli uległ zatarciu. Drogą do odzyskania pełni sensu jest według Ricoeura refleksja nad literaturą. Ma ona jednak ściśle egzystencjalny sens – rozumienie literatury, powrót do utraconego, symbolicznego sensu naszego życia, pozwala człowiekowi na ustanowienie własnej tożsamości. Dokonuje się ono przez opowieść, dlatego też Ricoeur nazywał ją tożsamością narracyjną.

Rozumienie jako rozmowa

R1Ndzgi2lkfzG1
Według Hansa-Georga Gadamera (1900–2002), „Język nie jest jednym ze środków, za pomocą których świadomość komunikuje się ze światem. […] Język w ogóle […] nie jest narzędziem. […] Językowa wykładnia świata poprzedza wszelką myśl i wszelkie poznanie. […] Język jest więc prawdziwym centrum ludzkiego bytowania – jeżeli widzi się go w jemu tylko właściwej dziedzinie […] ludzkiego współbycia, dziedzinie porozumienia, stale na nowo narastającej zgody, niezbędnej ludzkiemu życiu tak bardzo, jak powietrze, którym oddychamy”.
Źródło: Leena Ruuskanen, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Jak widzisz, filozofia hermeneutyczna zajmuje się zarówno codziennym rozumieniem rzeczywistości, jak i sensem tekstów literackich (w tym sensie zawiera ona w sobie inne sensy hermeneutyki – jest sztuką interpretacji i metodą poznania). Dlatego też według Gadamera jedynym przedmiotem poznania hermeneutyki jest język – każdy sens, niezależnie od tego, czy jest sensem tekstu czy naszego życia, jest ze swojej natury językowy.

Język nie tylko odsłania jednak moje rozumienie świata, lecz również umożliwia spotkanie z kimś innym niż ja. U Gadamera rozumienie przyjmuje formę rozmowy, której modelową postacią jest wymiana pytań i odpowiedzi. Interpretacja tekstu literackiego również jest według Gadamera tego rodzaju rozmową. Dzięki zadawaniu tekstom pytań czytelnik może przyswoić sobie coś radykalnie obcego – pismo – co umożliwia mu porozumienie z kimś innym. Inaczej niż u Ricoeura, zainteresowanego samorozumieniem, kluczowym problemem hermeneutyki Gadamera jest porozumienie zapośredniczone przez język. Interpretując językowe przejawy duchowej życia człowieka, wchodzę w dialog z kimś, kto nie jest mną. Sens, tak jak ujmuje go hermeneutyka Gadamera, jest już nie tylko zależny od indywidualnej egzystencji człowieka, lecz także od ludzi, którzy prowadzą ze sobą rozmowę.

Podsumowanie

  • Hermeneutyka dotyczy interpretacji tekstów, rozumienia przejawów duchowego życia człowieka oraz otaczającego nas świata.

  • Warunkiem rozumienia jest język.

  • Hermeneutyka odrzuca obiektywizmobiektywizmobiektywizm oraz (współcześnie) samą epistemologię. Nie jest sposobem poznania, lecz sposobem życia

  • We współczesnym znaczeniu – filozofii hermeneutycznej – jest ona analizą egzystencji.

  • Rozumienie nie ma ani początku, ani końca – zawsze osadzone jest w pewnych założeniach (przed‑sądach) oraz przyjmuje formę koła hermeneutycznego.

Słownik

absolutyzm poznawczy
absolutyzm poznawczy

(łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) pogląd, zgodnie z którym prawda ma charakter niezmienny i uniwersalny, tj. obowiązuje niezależnie od poglądów podmiotu

empiryzm metodologiczny
empiryzm metodologiczny

(gr. empeiros – doświadczony) pogląd, zgodnie z którym poznanie prawdziwe musi być oparte na poprzedzającym je doświadczeniu

klasyczna koncepcja prawdy
klasyczna koncepcja prawdy

prawda to zgodność myśli i rzeczy; taką postać przybiera pochodząca od Arystotelesa koncepcja prawdy w sformułowaniu św. Tomasza z Akwinu

obiektywizm
obiektywizm

(łac. obiectivus – odnoszący się do przedmiotu) jako stanowisko ontologiczne głosi, że przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznania i niezależnie od niego