Jak pracować z tekstem literackim?

Rozpoczynając analizę tekstu literackiego, należy pamiętać, że:

• utwór jest całością i znaczy jako całość,

• utwór jest powiązanym systemem znaków – strukturą,

• każdy element utworu pełni określoną funkcję i jest rozpatrywany na tle całości,

• elementy utworu są funkcjonalnie powiązane i z tych powiązań wynikają znaczenia,

• najważniejsze są relacje pomiędzy poszczególnymi elementami tekstu.

Przebieg analizy zależy od indywidualnego kształtu utworu, ale można ustalić ogólne jego etapy:

a) uważne czytanie tekstu:

• określenie problematyki zgodne ze wskazówką interpretacyjną zawartą w temacie,

• wybór elementów pełniących zasadniczą funkcję w utworze

b) właściwa analiza:

• rozpoznanie i wyodrębnienie elementów poddających się analizie, np. w liryce: sposób obrazowania, środki stylistyczne, typ monologu lirycznego, itp.,

• w epice: postaci, wątki, motywy, sposób narracji, itp.,

• odnalezienie zależności pomiędzy wyodrębnionymi składnikami: wzajemnej hierarchii i funkcji tych elementów.

c) interpretacja utworu:

• sformułowanie wniosków na podstawie analizy utworu,

• w zależności od polecenia zawartego w temacie – usytuowanie utworu w kontekstach: prądu artystycznego, konwencji i tradycji literackich, gatunku, biografii i twórczości autora.

Proponowany model analizy i interpretacji utworu lirycznego

1. Wstępne rozpoznanie całości:

a) poszukiwania nadrzędnego sensu utworu, sprecyzowanie zakresu owych poszukiwań,

b) sformułowanie wstępnej hipotezy interpretacyjnej.

2. Nadawca – adresat:

a) kto do kogo mówi:

• kreacja podmiotu lirycznego („ja” liryczne),

• konstrukcja adresata monologu („ty” liryczne),

• relacje między podmiotem a adresatem: dystans (ja – ty; ja – wy), identyfikacja (my, ja – my).

b) w jakiej sytuacji:

• sytuacja liryczna (okoliczności wypowiedzi, uwarunkowania sytuacyjne),

• rodzaj liryki (bezpośrednia, pośrednia, wyznania, itp.).

3. Ukształtowanie wypowiedzi:

a) jak mówi:

• konstrukcja (organizacja) wypowiedzi lirycznej (np. monolog, dialog, wyznanie),

• pozycja „ja” lirycznego (dystans, zaangażowanie, humor, ironia).

b) w jakim gatunku się wypowiada:

• związek pomiędzy ukształtowaniem formalnym a charakterem wypowiedzi,

• dostrzeganie funkcjonalności rozwiązania artystycznego, funkcjonalna analiza uwzględniająca znajomość konwencji oraz znaczeniotwórczą rolę zabiegów formalnych,

• opis i analiza jako podstawa uogólnień interpretacyjnych, poprawne i funkcjonalne operowanie podstawowymi pojęciami z zakresu poetyki oraz budowy języka.

c) dominanta kompozycyjna (nadrzędna zasada organizacji utworu):

• wpływ odczytanej dominanty na przyjętą hipotezę interpretacyjną.

4. Temat utworu:

a) o czym mówi:

• uwzględnienie miejsc nacechowanych znaczeniowo (tytuł, puenta, gatunek),

• kluczowe wyrażenia i znaczące motywy kulturowe, funkcjonalne wykorzystanie przywołanych w utworze odwołań do kontekstu kulturowego (motywy, nawiązania intertekstualne).

b) jak wpisuje się w powszechnie obowiązujące poglądy (kontekst macierzysty).

5. Przywołanie właściwych kontekstów oraz sposób ich wyzyskania w odczytaniu sensu utworu:

a) nawiązania przywołane w utworze bezpośrednio,

b) inne układy odniesienia, które oświetlają utwór: konteksty kulturowe (filozoficzny, estetyczny, historycznoliteracki) i konteksty osobiste ucznia.

6. Interpretacja uogólniająca:

a) wynikająca z odczytania całości teza interpretacyjna,

b) sposób oceny i wartościowania.

Proponowany model analizy i interpretacji tekstu epickiego

1. Wstępne rozpoznanie całości:

a) poszukiwanie nadrzędnego sensu utworu, sprecyzowanie zakresu oczekiwań,

b) sformułowanie wstępnej hipotezy interpretacyjnej.

2. Relacja: narracja – świat przedstawiony:

a) obecność narratora:

• narrator ukryty za światem przedstawionym,

• narrator ujawniający swoją obecność przez komentarze, oceny, przewidywanie zdarzeń; przez działania kreacyjne lub uczestnictwo w zdarzeniach.

b) sytuacja narracyjna

• okoliczności wypowiedzi,

• obecność adresata i jego wpływ na kształtowanie wypowiedzi,

• usytuowanie narratora wobec świata przedstawionego, np. abstrakcyjny, osobowy.

c) postawa narratora:

• sprawozdawczo‑informacyjna,

• interpretująco‑oceniająca,

• dygresyjna.

d) analiza wypowiedzi i języka narratora:

• rozwiązania i nawiązania stylistyczne,

• sposoby uobecniania się narratora i adresata narracji.

e) charakterystyka narratora:

• wiarygodność,

• ironia,

• kreacja,

• zaangażowanie,

• wpływ relacji na kształt świata przedstawionego (np. chronologia zdarzeń, subiektywność przedstawiania).

3. Ukształtowanie świata przedstawionego:

a) sposób prezentacji świata przedstawionego:

• hierarchia podstawowych elementów świata dominanta: postać, akcja, czas itd.

• sposób konstruowania elementów świata przedstawionego

b) zasada motywacji (np. realistyczna, fantastyczna, groteskowa),

c) pozycja narratora wobec świata przedstawionego (informacyjna, interpretująca).

4. Ogólny sens utworu:

a) o czym mówi:

• uwzględnienie miejsc nacechowanych znaczeniowo (tytuł, początek i koniec, gatunek, dosłowne lub metaforyczne znaczenie),

• kluczowe wyrażenia i znaczące motywy kulturowe,

• funkcjonalne wykorzystanie przywołanych w utworze odwołań do kontekstu kulturowego (motywy, nawiązania intertekstualne),

• relacje między analizowanym fragmentem a całością tekstu.

b) jak utwór jako całość wpisuje się w obowiązujące poglądy (kontekst macierzysty dzieła).

5. Przywołanie właściwych kontekstów oraz ich wyzyskanie w odczytaniu sensu utworu:

a) nawiązania przywołane w utworze bezpośrednio,

b) inne układy odniesienia, które oświetlają utwór: konteksty kulturowe (np. filozoficzny, estetyczny, historycznoliteracki) i konteksty osobiste ucznia.

6. Interpretacja uogólniająca:

a) wynikająca z odczytania całości teza interpretacyjna,

b) sposób oceny i wartościowania.

Proponowany model analizy i interpretacji tekstu dramatycznego

Analiza utworów dramatycznych niewiele różni się od analizy utworów epickich. Podstawową różnicą między nimi jest brak narratora, stąd konieczne jest akcentowanie elementów świata przedstawionego, który budują wypowiedzi bohaterów (monolog, monolog na stronie i dialog). Ważną rolę odgrywa także tekst poboczny.

1. Wstępne rozpoznanie całości:

a) poszukiwanie nadrzędnego sensu utworu, sprecyzowanie zakresu oczekiwań,

b) sformułowanie wstępnej hipotezy interpretacyjnej.

2. Ukształtowanie świata przedstawionego:

a) sposób prezentacji świata przedstawionego:

• hierarchia podstawowych elementów świata, dominanta: postać, akcja, czas itd.

• sposób konstruowania elementów świata przedstawionego.

b) zasada motywacji (np. realistyczna, fantastyczna, groteskowa).

3. Ogólny sens utworu:

a) o czym mówi:

• uwzględnienie miejsc nacechowanych znaczeniowo (tytuł, początek i koniec, gatunek, dosłowne lub metaforyczne znaczenie),

• kluczowe wyrażenia i znaczące motywy kulturowe,

• funkcjonalne wykorzystanie przywołanych w utworze odwołań do kontekstu kulturowego (motywy, nawiązania intertekstualne),

• relacje między analizowanym fragmentem a całością tekstu.

b) jak utwór jako całość wpisuje się w obowiązujące poglądy (kontekst macierzysty dzieła).

4. Przywołanie właściwych kontekstów oraz ich wyzyskanie w odczytaniu sensu utworu:

a) nawiązania przywołane w utworze bezpośrednio,

b) inne układy odniesienia, które oświetlają utwór: konteksty kulturowe (np. filozoficzny, estetyczny, historycznoliteracki) i konteksty osobiste ucznia.

5. Interpretacja uogólniająca:

a) wynikająca z odczytania całości teza interpretacyjna,

b) sposób oceny i wartościowania.