Patrystyka – filozofia chrześcijańska przed średniowieczem

R6FV2bmrtiCt91

Ilustracja przedstawia mapę Europy i Afryki Północnej. Zaznaczone są na niej tereny wokół Morza Śródziemnego, a także tereny sięgające w głąb Europy z częścią wysp brytyjskich.

Patrystyka (łac. pater – ojciec) była pierwszym okresem filozofii chrześcijańskiej. Nazywa się tak, ponieważ pisma działających wtedy teologów (Ojców Kościoła) stały się fundamentem doktryny chrześcijańskiej. W odróżnieniu od starożytnej filozofii greckiej, która była co do zasady racjonalna, podstawowym kryterium prawdy filozofów chrześcijańskich była wiara. Filozofia opierała się więc na Prawdach Objawionych, zaś jej celem było interpretacja oraz wyjaśnianie Objawienia.

Patrystyka rozwijała się w Cesarstwie Rzymskim między I a V wiekiem i kładła fundamenty pod filozofię średniowieczną. Filozofia we wschodniej części Cesarstwa uprawiana była po grecku i wprost nawiązywała do filozoficznej myśli starożytnej Grecji (Ojcowie greccy), a w zachodniej filozofię uprawiano ją po łacinie (Ojcowie łacińscy).

Działalność Ojców Kościoła można podzielić również ze względu na zadania, jakie miała spełniać. Rozwój myśli filozoficznej pierwszych chrześcijan wynikał z dwojakich potrzeb. Pierwszą była obrona wiary przed atakami niechrześcijańskich myślicieli. Robiono to poprzez wykazywanie, że prawdy wiary są zgodne z rozumem. To zadanie stawiali sobie Apologeci, czyli obrońcy wiary. Drugie zadanie polegało natomiast na stworzeniu jednolitego zbioru chrześcijańskich poglądów dla coraz bardziej rozsianych po świecie gmin chrześcijańskich. Tym zajmowali się systematycy.

I apologeci, i systematycy mieli swój wkład w rozwój myśli chrześcijańskiej. O ile jednak ci pierwsi angażowali się w aktualne spory, więc z konieczności zajmowali się doktryną chrześcijańską w sposób fragmentaryczny, o tyle ci drudzy skupiali się na stworzeniu całościowego, chrześcijańskiego poglądu na świat. W związku z tym to właśnie systematycy najmocniej wpłynęli na rozwój filozofii chrześcijańskiej.

Justyn Męczennik

U początków patrystyki uwaga teologów skupiona była na Chrystusie. Dla Justyna Męczennika szczególne znaczenie miał fakt, że Słowo Boże, czyli druga osoba Trójcy Świętej wcielona w Chrystusie, została określona jako Logos w Ewangelii św. Jana.

R1A9XfZRAnHWQ1

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma krótkie, lekko falujące włosy oraz długą brodę z wąsami. Ubrany jest w prostą szatę. Ma lekko uniesione obydwie ręce.

W filozofii greckiej logos było szeroko rozpowszechnionym i wieloznacznym pojęciem, które oznaczało rozumność, sensowność, myśl, miejsce ideirozumność, sensowność, myśl, miejsce ideirozumność, sensowność, myśl, miejsce idei. Justyn odróżnia więc Chrystusa‑Logosa i Boga‑Ojca, choć zarazem twierdzi, że są Oni tym samym Bogiem. Próby wyjaśnienia jedności Boga, pojmowanego jako Bóg‑Ojciec, Chrystus‑Logos i Duch Święty (ten trzeci element został włączony do zagadnień teologii nieco później, w III w.), staną się jednym z głównych problemów zajmujących chrześcijańskich teologów.

Zwrócenie uwagi na pojęcie logosu, które łączyło chrześcijańską koncepcję Boga z greckim rozumem, doprowadziło Justyna do postawienia problemu stosunku wiary do wiedzy oraz do szczególnego stanowiska, które można by dziś określić chrześcijańskim humanizmem. Dotyczyło ono stosunku chrześcijaństwa do greckiej przeszłości. Skoro Chrystus narodził się jako człowiek, by objawić ludziom prawdę, to czy oznacza to, że wszystkie pokolenia żyjące przed Chrystusem tkwiły w błędzie? Stanowisko Justyna polegało na włączeniu dorobku starożytnej Grecji do chrześcijańskiego dziedzictwa. Chrześcijanie poznają prawdę poprzez wiarę w Chrystusa‑Logosa, Grecy poznawali w jakimś stopniu tę samą prawdę, ale dzięki poznaniu filozoficznemu.

Klemens Aleksandryjski

Klemens Aleksandryjski również podjął problem stosunku wiary do filozofii. Choć pojawiały się wystąpienia otwarte na grecką spuściznę intelektualną – jak stanowisko Justyna – ogólnie rzecz biorąc, chrześcijanie pierwszych wieków naszej ery uważali filozofię za coś zbędnego i szkodliwego. Tymczasem Klemens uznawał filozofię grecką za wstępne wychowanie do doskonałości, którą w pełnym wymiarze można osiągnąć za pośrednictwem Chrystusa. Poza epikureizmem, do którego miał negatywny stosunek, cała filozofia grecka, a szczególnie pitagoreizm, platonizm i stoicyzm, była według niego zgodna z nauką chrześcijańską. Dzięki temu filozofia grecka stała się istotnym źródłem kształtującej się filozofii chrześcijańskiej. Klemens sformułował bowiem program filozofii chrześcijańskiej, który opierał się na wierze, ale nawiązywał również do greckiego racjonalizmu. Wiara dostarczała faktów (np. dotyczących tego, że Bóg stworzył świat z niczego), zaś filozofia miała je tłumaczyć.

Orygenes

R1bgvdURHQSYD1

Ilustracja przedstawia starego mężczyznę. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki. Nos mężczyzny jest duży. Oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma długie wąsy i brodę. Jest ubrany w długą szatę. Mężczyzna ma okrytą materiałem głowę. Przesłania ona jego czoło i częściowo policzki. Mężczyzna siedzi przy stole. W prawej ręce, opartej o stół trzyma zwój papieru.

Program racjonalnej wiedzy opartej na wierze kontynuował Orygenes. Jako uczeń Klemensa zakładał, że objawione prawdy wiary chrześcijańskiej są zgodne z racjonalną filozofią Greków.

Jednym z głównych problemów filozofii Orygenesa była natura Chrystusa. Myśl chrześcijańską cechował dualizm kosmologiczny, który przeciwstawia sobie Boga i człowieka. W jaki sposób można więc wyjaśnić naturę Boga, który jest człowiekiem? Podobnie jak Justyn, Orygenes rozumiał Chrystusa jako Logos, czyli wcielone Słowo Boże. By wyjaśnić Jego naturę, połączył tę ideę z neoplatonizmem.

Bóg w koncepcji Orygenesa, podobnie jako Prajednia Plotyna, był jeden, niezmienny, nieskończony, niematerialny i niepoznawalny. Do tej listy Orygenes dodał swoiście chrześcijańskie cnoty: dobroć i miłość.

Chrystus-Logos był, według Orygenesa, pierwsza hipostaząhipostazahipostazą, czyli pierwszym, wyłaniającym się z Boga etapem rozwoju bytu. W ten sposób dualistyczna koncepcja, która przeciwstawiała sobie Boga i człowieka, zastąpiona została gradualizmemgradualizmgradualizmem – koncepcją, zgodnie z którą pomiędzy najwyższą zasadą rzeczywistości a światem materialnym znajdują się pośrednie szczeble bytu. Tym ogniwem, które łączyło Boga z człowiekiem, było wcielone Słowo – Chrystus.

Koncepcja Chrystusa-Logosa służyła również Orygenesowi do wyjaśnienia sensu koncepcji creatio ex nihilo, czyli stworzenia z niczego. Skoro początkiem jest Słowo, a to z kolei zostało ucieleśnione w Chrystusie, to właśnie On, a nie Bóg‑Ojciec, okazywał się w koncepcji Orygenesa bezpośrednim stwórcą świata. Chrystus-Logos wyłonił się mianowicie jako pierwsza hipostaza Boga, zaś z Logosu wyłoniły się kolejne etapy stworzenia.

Chrześcijańska koncepcja stworzenia z niczego, w odróżnieniu od starożytnych koncepcji Platona lub Arystotelesa, uznawała Boga za twórcę wszystkiego, co istnieje – nie zaś za demiurga, który zbudował świat z odwiecznej materii na wzór idei lub za Pierwszego Poruszyciela, który wprawił materię w ruch, lecz nie był jej twórcą. Prowadziło do do istotnego pytania etycznego – jako to możliwe, że dobry i doskonały Bóg stworzył niedoskonały świat, w którym jest miejsce na zło? Właśnie z tego powodu Platon, który wiązał materię ze złem i niedoskonałością, uznał, że demiurg nie może być twórcą materii. Natomiast Orygenes wskazał inną przyczynę zła – wolność.

Wolnością w jego koncepcji obdarzone są duchy stworze wraz z materią. Niektóre duchy pozostały wierne Bogu, inne natomiast wykorzystały swoją wolność, by się od Niego odwrócić. Zło nie jest dziełem Bożym, a w związku z tym nie istnieje realnie, lecz stanowi efekt odwrócenia się od Boga. Jednakże kresem dziejów świata ma być, zdaniem Orygenesa, apokatastaza – powrót wszystkiego, co istnieje do Boga. Absolut jest więc u Orygenesa zarówno stwórcą, jak i celem świata.

Grzegorz z Nyssy

Grzegorzy z Nyssy również zajmował racjonalistyczne stanowisko w kwestii stosunku wiedzy i wiary. Odszedł jednak od neoplatońskiej teorii emanacjiemanacjaemanacji, która stanowiła podstawę filozofii Orygenesa. Zastąpił ją platonizmem.

Grzegorz podjął problem interpretacji dogmatu Trójcy Świętej (wcześniej dotyczył on stosunku Ojca i Syna, dogmat Trójcy Świętej został zatwierdzony na soborze konstantynopolitańskim w 381 r.). Tajemnica dotycząca tego, w jaki sposób możliwe jest, aby Bóg istniejący w trzech Osobach, pozostawał zarazem jednym bytem, okazywała się według Grzegorza możliwa do wyjaśnienia na gruncie Platońskiej teorii idei. Według Platona idee, czyli byty idealne, ogólne i niezmienne, są pierwotne, zaś rzeczy, zmienne i zmysłowe, są wobec nich wtórne. Innymi słowy, idee poprzedzają rzeczy. W myśl tej interpretacji istnieją wprawdzie trzy Osoby Boskie, lecz uczestniczą One w jednej i tej samej boskości. Podobnie jak „człowieczeństwo” określa gatunek, którego przedstawicielami są Sokrates, Grzegorz lub Orygenes, tak Bóg to nazwa ogólna, zaś Ojciec, Syn i Duch – nazwy jednostkowe, mające jedną wspólną istotę.

Od Platona zaczerpnął również Grzegorz idealizm obiektywnyidealizm obiektywnyidealizm obiektywny, który był próbą rozwiązani dualizmu ducha i materii. Powracało tu bowiem pytanie, które postawili Platon i Arystoteles: jak to możliwe, że czysto duchowa, niematerialna istota stworzyła materię? Rozwiązanie, które zaproponował Grzegorz polegało na uznaniu, że materia nie jest realna (immaterializmimmaterializmimmaterializm), zaś rzeczywistość ma charakter idealny.

Św. Augustyn

RxXLTOoZTMcpb1

Ilustracja przedstawia mężczyznę, który siedzi na fotelu przed pulpitem. Na czarny strój ma założoną bogato zdobioną złotą pelerynę. Na głowie ma złotą czapkę ze srebrnymi elementami. Lewą rękę trzyma na pulpicie. W prawej ręce trzyma uniesione pióro.

Augustyn w najbardziej konsekwentny sposób odrzucił wywodzący się z neoplatonizmu gradualizm i zastąpił go dualizmem kosmologicznym, który przeciwstawiał sobie Boga i człowieka. Jego źródłem był Platoński dualizm metafizyczny.

Bóg w koncepcji Augustyna jest jedynym, niezależnym i najwyższym bytem, najwyższym dobrem, przyczyną bytu oraz wszelkiego poznania. Najistotniejszym przymiotem Boga była jednak w tej koncepcji nieskończoność. InfinityzminfinityzmInfinityzm przeciwstawiał sobie nieskończonego Boga oraz skończone, ograniczone stworzenie. Istota dualizmu kosmologicznego Augustyna polegała na przeciwstawieniu sobie nieskończonego Boga i świata, który był wobec Niego nicością.

Drugim, szczególnie istotnym elementem tej koncepcji Boga, było ujęcie Go jako osoby obdarzonej wolą. Radykalnie zmieniało to stosunek Boga i świata. Do czasów Augustyna filozofowie chrześcijańscy posługiwali się bowiem deistyczną koncepcją Boga, w której był On pierwszą przyczyną świata, który od momentu stworzenia rozwija się samodzielnie. U Augustyna zaś Bóg jest nie tylko Stwórcą, ale również Opatrznością, kierującą losami świata, a także jego Sędzią.

Stworzenie nie było również dla Augustyna koniecznym procesem, w którym świat wyłonił się z Boga, jak miało to miejsce w neoplatońskiej teorii emanacji. W nawiązującej do Platona dualistycznej koncepcji Augustyna, świat był odrębny od Boga, ponieważ nie był on Jego hipostazą, ale wolnym dziełem łaski. W przeciwieństwie do gradualizmu, akcentującego istnienie pośrednich stopni bytu, łączących Boga i stworzenie, dualizm Augustyna radykalnie je od siebie oddzielił, dając przewagę Bogu, który tworzy świat i kieruje jego losami.

Tertulian

Filozofia omówionych dotychczas Ojców Kościoła świadomie korzystała dziedzictwa greckiego racjonalizmu, stojąc na stanowisku, że istnieje zgodność między Prawdą Objawioną – wiarą chrześcijańską, a racjonalną wiedzą filozoficzną Greków. Głównym punktem odniesienia dla myślących w ten sposób filozofów były platonizm i neoplatonizm. Grzegorza z Nyssy platonizm doprowadził do idealistycznej kosmologii, a w konsekwencji – do immaterializmu.

Tertulian reprezentował odmienny nurt filozofii chrześcijańskiej. Był on wręcz wrogo nastawiony do filozofii greckiej oraz kultury świeckiej w ogóle. Podczas gdy Justyn i Klemens podkreślali, że Grecy, choć w niepełny i niedoskonały sposób, osiągnęli tę samą prawdę, która została objawiona chrześcijanom, Tertulian uważał, że filozofia i nauka są zaprzeczeniem prawdy głoszonej przez chrześcijan. Wiedzę rozumową uznawał za 1) bezużyteczną, ponieważ prawda została objawiona i nie trzeba jej dociekać; 2) za niemożliwą, bo poznanie prawdy przekracza możliwości ludzkiego rozumu; 3) za szkodliwą, gdyż prowadzi do fałszywej wiedzy i zguby moralnej.

Odrzucenie rozumu łączyło się u Tertuliana z negatywnym poglądem na naturę człowieka. Nie dostrzegał w nim żadnego pierwiastka boskiego, ani też w ogóle żadnych wyższych zdolności. Człowiek jako istota był siedliskiem grzechu a cała mądrość i dobro, które może posiąść, wynika z Bożej łaski.

Istota myśli Tertuliana polegała na odrzuceniu wiedzy i kultury świeckiej oraz na poniżeniu człowieka, aby w ten sposób ukazać wszechmoc i wielkość Boga. Co jednak ciekawe, choć Tertulian twierdził, że wiedza jest bezużyteczna, to swoją myśl opierał na zaczerpniętym od stoików materializmie. Sądził mianowicie, że skoro w człowieku nie ma nic duchowego, to również jego dusza musi być cielesna. Materializm rozciągał również na teologię – także Bóg był w ujęciu Tertuliana cielesny. W kosmologii chrześcijańskiej pojawiły się więc dwa skrajne nurty: idealistyczny i materialistyczny.

Starożytne źródła patrystyki

Po racjonalnej filozofii greckiej myśl chrześcijańska, oparta na Ewangelii, była nowym zjawiskiem. Stawiała ona problemy z punktu widzenia kształtującej się religii – pytała więc o istotę Boga, Jego stosunek do świata, a także o wynikającą z teologii koncepcję człowieka (antropologiaantropologia filozoficznaantropologia) oraz świata (kosmologia). Jednak proponowane rozwiązania oraz pojęcia, których filozofowie chrześcijańscy używali do ich wyrażenia, pochodziły od Greków. Choć trzon patrystyki wynikał z Pisma Świętego, to na rozwój samej filozofii, próbującej wyjaśniać i interpretować wiarę, wpłynęła właśnie filozofia starożytna.

Najistotniejsze były poglądy czterech starożytnych systemów filozoficznych: Platona, Arystotelesa, Plotyna i stoików. Od Platona filozofia chrześcijańska zaczerpnęła przede wszystkim idealizm obiektywny i dualistyczną ontologię, teologię i antropologię. Arystoteles wpłynął przede wszystkim jako autor koncepcji Pierwszego Poruszyciela, która pozwoliła ująć Boga jako przyczynę wszystkiego, co istnieje. Neoplatonizm Plotyna oddziałał przede wszystkim przed Augustynem – teoria emanacji i monizmmonizmmonizm spirytualistyczny były podstawą gradualistycznych koncepcji Boga. W całej myśli chrześcijańskiej obecny był również finalizmfinalizmfinalizm stoików oraz ich przekonanie o rozumnej naturze wszechświata.

Słownik