Czym jest logika

R1cnOh2n6o8oX1

Zdjęcie przedstawia stronę rękopisu w języku greckim. Tekst złożony jest z głównej kolumny i przypisów na marginesie.

Chyba powszechnie panuje przekonanie, że logiczne myślenie ukazuje nam, na czym w danej kwestii polega prawda. Jeśli nie zjem śniadania, będę głodny do obiadu – zwykła, codzienna obserwacja, logiczna, zdroworozsądkowa i mówiąca prawdę. Jeśli jednak chodzi o podejście naukowe i filozoficzne, kwestia nie jest już tak prosta. Logika rozumiana jako nauka nie zajmuje się bowiem zagadnieniem prawdy, przynajmniej nie w sposób bezpośredni. Okazuje się jednak niezbędna, aby określać, co jest, a co nie jest prawdą. Stąd potrzeba lepszego zrozumienia zadań, jakie przed sobą stawia.

Logika zaistniała, jak większość znanych nam dzisiaj nauk, jako osobna dyscyplina filozoficzna. Podobnie jak one przeszła długą drogę rozwojową – rozwijała swe zagadnienia w łonie filozofii, stale zyskując na autonomiczności, aż się w pełni usamodzielniła i została nauką niezależną.

RDnNRbjPGcHBl1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To głowa dojrzałego mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są poziome zmarszczki. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Początków jej autonomii należy szukać w czasach Arystotelesa, który uznał ją za naukę pomocniczą, służącą wszystkim innym. Pełniła względem nich rolę służebną – sprawdzała poprawność stawianych wniosków, weryfikowała podstawowe twierdzenia i wyznaczała granice rozumowań. Podobne miejsce zajmowała w trójpodziale stoicko‑epikurejskim, gdyż oba te ruchy uważały ją – na równi z fizyką, poznającą świat, i etyką, dotyczącą ludzkiego postępowania – za pełnoprawną i autonomiczną dziedzinę filozoficznądziedziny filozoficznedziedzinę filozoficzną.

Wspomnieliśmy, że logika pozwala odkryć, czym jest prawda tylko w sposób pośredni. Wynika to z faktu, że sprawdza wewnętrzną spójność i poprawność rozumowań, jednak nie zajmuje się ich weryfikacją z faktycznym stanem rzeczy.

Logika stwierdza na przykład, że zdanie „Pada i nie pada deszcz” jest wewnętrznie sprzeczne, nie weryfikuje jednak, który z członów tego zdania jest zgodny z rzeczywistością. W tym konkretnym przykładzie możemy powiedzieć, nieco lapidarnie, że „logika nie wygląda za okno”. Aby za nie wyjrzeć, potrzeba epistemologiiepistemologiaepistemologii.

Czym jest epistemologia

Logika stwierdza więc prawdziwość lub fałszywość danego twierdzenia w sferze czystej teorii, od strony praktycznej zaś zajmuje się tym zagadnieniem epistemologia. Jej nazwa wywodzi się od greckiego episteme (ἐπpiιiotaσsigmaτtauήμmuηeta), oznaczającego wiedzę. Bywa też nazywana gnoseologią, gdyż bada, w jaki sposób zachodzi ludzkie gnosis (γgammaνnuῶσsigmaιiotaς), czyli poznanie. Z tych powodów zwana jest także teorią poznania lub teorią poznania naukowego.

R1Gq2YBe4E4jQ1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Ma niewielki nos i wysokie czoło. Na jego twarzy są bruzdy od nosa po usta. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są proste, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Jej celem jest badanie, w jaki sposób człowiek poznaje siebie i otaczający go świat, jakie błędy popełnia w tym akcie poznawczym, a także ocena, na ile nasze mniemania są pod tym względem wiarygodne. W epistemologii chodzi nie tylko o weryfikowanie, jak działają nasze zmysły i kiedy można mówić, że nas nie zwodzą, lecz także o sprawdzanie tego, czy nasz umysł wyciąga z nich poprawne wnioski i konstruuje adekwatny obraz rzeczywistości (nie myli się w opisie i ocenie świata i jego zjawisk).

W przeciwieństwie do logiki epistemologia nie stała się nauką od filozofii niezależną. Oznacza to, że na równi z innymi dziedzinami filozoficznymi (takimi jak etyka, aksjologia, estetyka, antropologia filozoficzna czy metafizyka) należy do tak zwanych sześciu klasycznych dyscyplin filozoficznych.

Do najważniejszych pojęć epistemologii należą więc takie jak: poznanie, przekonanie, mniemanie, zaś główne pytania, jakie zadaje, to: Jak przebiega proces ludzkiego poznawania świata? W jaki sposób konstruujemy nasze przekonania o świecie? Kiedy nasze przekonania są prawdziwe, a kiedy się mylimy? Czym jest prawda i czy w ogóle możemy o niej mówić?

Klasyczna koncepcja prawdy

Już Sokrates Ateńczyk stwierdził, że poprawne rozumienie danego terminu jest uzależnione od jego właściwego zdefiniowania. Konkretnej definicji wymaga oczywiście także pojęcie prawdy. Najstarsza, uważaną wręcz za zdroworozsądkowa, jest tak zwana klasyczna koncepcja prawdy. Jej autorem jest wspomniany już Arystoteles, który stwierdził krótko: prawda polega na zgodności teorii z rzeczywistością. Zgodnie z jej treścią dany sąd (zdanie, twierdzenie, teoria) jest prawdziwy wtedy i tylko wtedy, gdy odpowiada faktycznemu stanowi rzeczy.

Wewnętrzną zasadność danego twierdzenia weryfikuje logika, zaś epistemologia weryfikuje dane twierdzenie z rzeczywistością. Zdanie „Istnieje planeta Mars” jest zdaniem prawdziwym, gdyż odpowiada faktom. Zdanie „Na planecie Mars urodził się Kopernik” jest zdaniem fałszywym, gdyż obiektywnym faktom przeczy. Zresztą podobnie terminu „prawda” używamy potocznie, w życiu codziennym – jeśli czyjaś wypowiedź odpowiada rzeczywistości, określamy ją jako prawdziwą, jeśli zaś nie spełnia tego wymogu, mówimy, że jest nieprawdziwa.

Koniecznie musimy jednak wspomnieć o różnicy pomiędzy obiektywnymi faktami a czysto subiektywnymi opiniami. Przy klasycznej definicji prawdy te drugie nie mają żadnego znaczenia. Dla przykładu, możemy weryfikować prawdziwość zdania „Wczoraj o godzinie 15:00 w Warszawie było 20°C”, nie możemy natomiast weryfikować zdania „Wczoraj o godzinie 15:00 w Warszawie było ciepło”. Możemy przecież sprawdzić, czy wczoraj o wskazanej godzinie w danym miejscu faktycznie było dokładnie tyle stopni na termometrze, nie możemy zaś określać, czy oznacza to, że było „ciepło” lub „zimno”.

Są to pojęcia względne, różnie postrzegane przez konkretne osoby, a przez to – subiektywne. Wyobraźmy sobie zresztą dyskusję na zasadzie: „Ależ wczoraj było ciepło!” – „Nieprawda! Mnie wczoraj było zimno!”. Nie jest to dyskusja spełniająca formalne wytyczne naukowości, ani nie odnosi się do zagadnienia prawdy w sposób naukowy. Pojęcie prawdy pojawia się w niej w znaczeniu potocznym – oznacza własne, subiektywne odczucia.

Nieklasyczne koncepcje prawdy

Określiliśmy definicję arystotelesowskąarystotelizmarystotelesowską mianem klasycznej, gdyż jest najstarszą i w zasadzie najpopularniejszą definicją prawdy. Nazwaliśmy ją także „zdroworozsądkową”, gdyż odnosi się w sposób bezpośredni do naszego rozsądku. Jednak w wielu badaniach naukowych i rozważaniach filozoficznych okazuje się ona niewystarczająca, a czasem wręcz błędna. Sprawia to, że na potrzeby konkretnych badań czy rozważań należało wprowadzić zupełnie inne definicje, które – w odróżnieniu od tej już zaprezentowanej – zwiemy definicjami nieklasycznymi. Aby ukazać, skąd potrzeba tworzenia tych nowych definicji, rozważmy kilka przykładów.

Twórcą atomistycznej teorii materii był Demokryt z Abdery. Założył on, iż atom jest najmniejszą, niepodzielną cząstką elementarną, z której składa się wszystko, co istnieje. Od jego czasów jednak wizja atomu bardzo wyraźnie ewoluowała.

U progu XX wieku Joseph John Thomson odkrył, że atomy składają się z naładowanego dodatnie jądra i naładowanych ujemnie elektronów. W 1911 roku Ernest Rutherford odkrył, że elektrony orbitują wokół jądra. W roku 1913 Niels Bohr udowodnił, że poruszają się one po różnych, przypisanych im orbitach. W 1931 roku James Chadwik dokonał dalszego podziału jądra na naładowane dodatnio protony i obojętnie neutrony. W 1964 roku Murray Gell‑Mann i George Zweig odkryli, że neutrony i protony nie są cząstkami elementarnymi, gdyż można dzielić je na kwarki.

W ten sposób przeszliśmy od demokrytejskiej wizji rzekomo niepodzielnych atomów, do współczesnego obrazu atomu, który można „rozkładać” aż do poziomu kwarków. Wiedza naukowa rozwija się nieustannie, więc niewykluczone, że upływ czasu wzbogaci ją o kolejne, cenne odkrycia, które również dzisiejszy opis atomu uczynią nieaktualnym. Zastanówmy się więc, z perspektywy definicji Arystotelesa, który z zaproponowanych modeli atomu był opisem zgodnym z rzeczywistym stanem rzeczy, a więc prawdziwym. 

Oczywiście żaden, gdyż nawet ten współczesny można uznać za taki, który kiedyś okaże się nieaktualny. Każdy z tych modeli, w momencie swojego powstania, był zgodny nie tyle z rzeczywistością, co z ówczesnym stanem wiedzy. Pojawia się więc tutaj tak zwana graniczna teoria prawdy, a więc założenie, że prawda jest czymś, do czego nieustannie się zbliżamy stale wypracowując nowe, jeszcze lepsze modele naukowe.

Podajmy także przykład związany z filozofią. Pierwszym wielkim przedstawicielem idealizmu niemieckiego był Immanuel Kant. Dokonał on rewolucji w naukowym i filozoficznym postrzeganiu świata, gdyż stwierdził, że tak naprawdę nie poznajemy żadnych przedmiotów, lecz jedynie nasze zmysłowe wrażenia o nich. Nasz umysł nie dysponuje więc realnymi przedmiotami, lecz jedynie ich ideami, których dostarczają mu zmysły. Nie powinniśmy więc pytać, jaki jest świat i przedmioty, które w nim odkrywamy, lecz jak widzimy, postrzegamy świat i przedmioty, z których się składa.

Takie podejście nazywamy idealizmem umiarkowanym – wyraża się on w stwierdzeniu, że nie poznajemy rzeczy, tylko ich idee. Ostatnim wielkim przedstawicielem idealizmu niemieckiego był zaś Hegel. Idąc drogą wyznaczoną przez Kanta stwierdził wręcz, że jedyna rzeczywistość, jaka jest nam dana, to nie rzeczywistość zewnętrza, lecz rzeczywistość wewnętrzna. Skoro bowiem nie poznajemy przedmiotów świata zewnętrznego, lecz jedynie nasze wrażenia o nich, to jedyną istniejącą rzeczywistością jest ta – mówiąc kolokwialnie – „w naszej głowie”. Jest to rzeczywistość logiczna i spójna, wszak rozum porządkuje swe idee (wyobrażenia i twierdzenia), tworząc z nich spójny świat. Ten rodzaj idealizmu zwiemy w filozofii idealizmem rygorystycznym. 

Z tego punktu widzenia na stwierdzenie Arystotelesa, iż prawda polega na zgodności teorii z rzeczywistością, Hegel odpowiedziałby zapewne: „Jaką rzeczywistością? Jedyną rzeczywistością, jaka istnieje, jest ta w mojej głowie, rzeczywistość, którą ty nazywasz teorią”. W ujęciu Hegla prawda jest więc tym, co spójne i pokrywające się z moją rzeczywistością „w głowie”, z moją „teorią świata”. Stąd zresztą słynne powiedzenie Heglowskie: Jeśli fakty przeczą teorii, tym gorzej dla faktów. Nikt z nas bowiem nie przyjmie do wiadomości faktu, który przeczyłby naszemu światopoglądowi, naszej wewnętrznej i jedynej rzeczywistości.

Idealizm heglowski możemy więc uważać za koherencyjną teorię prawdy, w myśl której za prawdziwe uważamy twierdzenie, które jest spójne z panującą teorią (czyli ogółem twierdzeń przyjętych i zweryfikowanych już wcześniej).

Nieklasyczne koncepcje prawdy mają już swoją długą historię, która zaczęła się od prostego spostrzeżenia, że zdroworozsądkowe podejście Arystotelesa nie zawsze jest wystarczające. Wspomniane teorie nieklasyczne można różnie definiować i dzielić na poszczególne rodzaje, jednak – jak się zdaje – do najpopularniejszych wciąż należą: teoria koherencyjna, teoria konsensualna, teoria ewidencyjna i teoria pragmatyczna.

Słownik: