Przeczytaj
Szeroki wachlarz postaw
W wyniku drugiego rozbioru państwo polskie zmniejszyło się o ponad połowę. Znaczna część szlachty znalazła się pod panowaniem Prus lub Rosji i podporządkowała się nowej władzy. Wiele osób, zarowno przedstawicieli szlachty, jak i mieszczan, zabiegało o przywilejeprzywileje i korzyści bezpośrednio na dworach państw zaborczych. Inni nie mogli pogodzić się z rozbiorem i albo całkowicie wycofali się z życia publicznego, albo dołączyli do osób popierających pomysł zorganizowania ogólnonarodowego powstania. Szlachta w okrojonej i zdominowanej przez Rosję Rzeczpospolitej również była podzielona. Część współpracowała z ambasadorem i generałem wojsk rosyjskich Osipem Igelströmem, ale wiele osób było gotowych do podjęcia walki zbrojnej. IrredentystyczneIrredentystyczne nastroje panowały również wśród Polaków, którzy po 1792 r. wyjechali z kraju. Do szczególnie aktywnych zaliczali się byli działacze stronnictwa patriotycznego: Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj oraz Tadeusz Kościuszko. Ich zdaniem do podziału kraju doszło z winy Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zamiast kontynuować walkę w wojnie z Rosją latem 1792 r., przystąpił do konfederacji targowickiej. Przebywając na emigracjiemigracji w Saksonii, już od końca 1792 r. przygotowywali insurekcjęinsurekcję. Uważali, że wojna z Rosją powiedzie się, jeśli do powstania przystąpią, poza szlachtą, również mieszczanie i chłopi.
Osamotnieni
Zwolennicy powstania szukali wsparcia za granicą. Tadeusz Kościuszko udał się do rewolucyjnej Francji, jednak była ona skupiona na walkach z I koalicją antyfrancuską i nie zdecydowała się wesprzeć insurekcji. Ignacy Potocki usiłował zjednać Austrię, która nie wzięła udziału w drugim rozbiorze, jednak Wiedeń nie poparł dążeń Polaków do odzyskania ziem zagarniętych przez Prusy i Rosję. Gdyby się na to zdobył, straciłby wsparcie wojsk pruskich w wojnie z Francją. Na dodatek ówczesny minister austriacki Franz Maria von Thugut raczej liczył na nowe nabytki kosztem Rzeczpospolitej niż na jej odrodzenie. Polscy działacze próbowali też odwieść Fryderyka Wilhelma II od zbrojnej interwencji na wypadek wojny polsko‑rosyjskiej, ale starania te zakończyły się fiaskiem. W interesie Berlina były bowiem: utrzymanie status quostatus quo lub dalsza ekspansja kosztem Rzeczpospolitej. Spiskowcy zwrócili się w końcu o pomoc do Turcji. Chcieli przekonać sułtana, żeby wypowiedział wojnę Rosji, gdy jej armia będzie walczyła z Polakami. Tymczasem powstanie zaczęło się, zanim doszło do zawiązania sojuszu polsko‑tureckiego.
Rosyjskie represje i wybuch powstania
Na początku 1794 r. Rosja wycofała z Rzeczpospolitej część swoich wojsk. Żołnierze rosyjscy mieli przenieść się w okolice granicy z Turcją, gdyż politycy w Petersburgu obawiali się tureckiego odwetu za przegraną wojnę z lat 1788–1792. Jednocześnie Igelström ogłosił redukcję wojska polskiego z 34 tys. do 15 tys. żołnierzy, aby osłabić potencjał militarny Rzeczpospolitej. Katarzyna II nakazała powołanie specjalnej policji w Rzeczpospolitej, której zadaniem było ściganie spiskowców. Wobec tych decyzji liderzy konspiracji postanowili przyśpieszyć wybuch powstania. Gdy na początku marca 1794 r. gen. Antoni Madaliński otrzymał od władz rosyjskich rozkaz rozwiązania swojego oddziału kawalerii, wyruszył z Ostrołęki (gdzie dotąd stacjonował) w kierunku Krakowa, po drodze atakując przygraniczne garnizony pruskie.
Które elementy portretu Madalińskiego wskazują na jego wysoką pozycję w hierarchii wojskowej?
Dwanaście dni po akcie nieposłuszeństwa gen. Madalińskiego, 24 marca 1794 r., Tadeusz Kościuszko ogłosił wybuch powstania. Zorganizował specjalną uroczystość na rynku w Krakowie. W jej trakcie oficjalnie przejął władzę jako naczelnik, czyli główny dowódca powstania. Równocześnie złożył przysięgę o następującej treści: „Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego”. Powstańcy stawiali sobie za cel wypędzenie obcych wojsk z Rzeczpospolitej, przywrócenie jej granic sprzed drugiego rozbioru i ustanowienie wolnego, niezależnego rządu. O ile władza wojskowa w czasie insurekcji należała do naczelnika, o tyle sprawami cywilnymi miała się zająć Rada Najwyższa Narodowa. Liderzy powstania nie ufali Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Najbardziej radykalni działacze domagali się nawet jego abdykacji, jednak ostatecznie król utrzymał władzę pod warunkiem zachowania neutralności.
Do czego zobowiązał się Tadeusz Kościuszko, składając przysięgę?
Pierwsze zwycięstwo
Kościuszko niezwłocznie po złożeniu przysięgi połączył swoje siły z dywizją gen. Madalińskiego i skierował polskie oddziały w kierunku Warszawy. Wojska rosyjskie stacjonujące w okolicy Sandomierza otrzymały rozkaz powstrzymania powstańców przed przedostaniem się w głąb kraju. 4 kwietnia 1794 r. w okolicy wsi Racławice doszło do pierwszej bitwy, z której Polacy wyszli zwycięsko.
Wygrana pod Racławicami miała niewielkie znaczenie strategiczne, jednak pozytywnie wpłynęła na morale żołnierzy, wlewając w ich serca nadzieję i zachęcając do dalszej walki. Dodatkowo Kościuszko zyskał czas na opracowanie przyszłych działań wojennych. W połowie kwietnia niepodległościowy zryw ogarnął Warszawę. Wojsko i wspierający je mieszczanie z sukcesem stawili czoła liczącym około 7,5 tys. żołnierzy oddziałom rosyjskim. W wyniku walk ponad 4 tys. Rosjan zginęło lub trafiło do niewoli, a znienawidzony ambasador carycy Josif Igelström uciekł z miasta. W dniu 19 kwietnia 1794 r. prezydent Warszawy Ignacy Wyssogota Zakrzewski zarządził utworzenie Rady Zastępczej Tymczasowej, która przejęła władzę w wyzwolonej stolicy. Równocześnie powstanie rozszerzyło się na Żmudź i siły dowodzone przez Jakuba Jasińskiego, wychowanka Szkoły Rycerskiej, zajęły Wilno (nocą z 22 na 23 kwietnia 1794 r.).
Jaką postawę Jasińskiego ukazuje obraz?
Słownik
(z łac. emigratio – wyprowadzenie się) wyjazd z ojczystego kraju w celu osiedlenia się w innym państwie na stałe lub czasowo
(z łac. insurectio – powstanie) powstanie zbrojne
(wł. irredenta – niewyzwolona; ruch zjednoczeniowy we Włoszech na przełomie XIX i XX w.) dążenie do wyzwolenia narodowego, do wolności, do oswobodzenia spod czyjejś kontroli, władzy
daw. żołnierz pieszy; uzbrojony w kosę osadzoną na drzewcu
(łac. privilegium) dokument wydawany przez monarchę nadający osobom lub stanom szczególne uprawnienia
(z łac. obecny stan rzeczy) stan prawny lub polityczny istniejący w danej chwili
Słowa kluczowe
insurekcja kościuszkowska, Tadeusz Kościuszko, bitwa pod Racławicami, upadek Rzeczypospolitej, powstanie kościuszkowskie, rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej
Bibliografia
Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986.
A. Zahorski, Naczelnik w sukmanie, Kraków 1990.
B. Szyndler, Racławice 1794, Warszawa 2009.