Szeroki wachlarz postaw

RoLrPMWWkjaWP1
Portret Osipa Igelströma, ok. 1780–1790 r. Osip Igelström (1737–1817) z pochodzenia był Szwedem. Rozpoczął karierę w armii saskiej, a kontynuował ją w wojsku rosyjskim. Pod koniec 1792 r. został głównodowodzącym wojsk rosyjskich w Rzeczpospolitej. Po dymisji Jakoba Sieversa w grudniu 1793 r., stanął również na czele rosyjskiej dyplomacji w Polsce.
Źródło: Dmitrij Lewicki, Portret Osipa Ingelströma, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W wyniku drugiego rozbioru państwo polskie zmniejszyło się o ponad połowę. Znaczna część szlachty znalazła się pod panowaniem Prus lub Rosji i podporządkowała się nowej władzy. Wiele osób, zarowno przedstawicieli szlachty, jak i mieszczan, zabiegało o przywilejeprzywilejprzywileje i korzyści bezpośrednio na dworach państw zaborczych. Inni nie mogli pogodzić się z rozbiorem i albo całkowicie wycofali się z życia publicznego, albo dołączyli do osób popierających pomysł zorganizowania ogólnonarodowego powstania. Szlachta w okrojonej i zdominowanej przez Rosję Rzeczpospolitej również była podzielona. Część współpracowała z ambasadorem i generałem wojsk rosyjskich Osipem Igelströmem, ale wiele osób było gotowych do podjęcia walki zbrojnej. IrredentystyczneirredentystycznyIrredentystyczne nastroje panowały również wśród Polaków, którzy po 1792 r. wyjechali z kraju. Do szczególnie aktywnych zaliczali się byli działacze stronnictwa patriotycznego: Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj oraz Tadeusz Kościuszko. Ich zdaniem do podziału kraju doszło z winy Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zamiast kontynuować walkę w wojnie z Rosją latem 1792 r., przystąpił do konfederacji targowickiej. Przebywając na emigracjiemigracjaemigracji w Saksonii, już od końca 1792 r. przygotowywali insurekcjęinsurekcjainsurekcję. Uważali, że wojna z Rosją powiedzie się, jeśli do powstania przystąpią, poza szlachtą, również mieszczanie i chłopi.

R19veu0vurrLW1
Rzeczpospolita Obojga Narodów po 1793 r.
Źródło: Contentplus.pl na podstawie GrzegorzusLudi Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Osamotnieni

Zwolennicy powstania szukali wsparcia za granicą. Tadeusz Kościuszko udał się do rewolucyjnej Francji, jednak była ona skupiona na walkach z I koalicją antyfrancuską i nie zdecydowała się wesprzeć insurekcji. Ignacy Potocki usiłował zjednać Austrię, która nie wzięła udziału w drugim rozbiorze, jednak Wiedeń nie poparł dążeń Polaków do odzyskania ziem zagarniętych przez Prusy i Rosję. Gdyby się na to zdobył, straciłby wsparcie wojsk pruskich w wojnie z Francją. Na dodatek ówczesny minister austriacki Franz Maria von Thugut raczej liczył na nowe nabytki kosztem Rzeczpospolitej niż na jej odrodzenie. Polscy działacze próbowali też odwieść Fryderyka Wilhelma II od zbrojnej interwencji na wypadek wojny polsko‑rosyjskiej, ale starania te zakończyły się fiaskiem. W interesie Berlina były bowiem: utrzymanie status quostatus quostatus quo lub dalsza ekspansja kosztem Rzeczpospolitej. Spiskowcy zwrócili się w końcu o pomoc do Turcji. Chcieli przekonać sułtana, żeby wypowiedział wojnę Rosji, gdy jej armia będzie walczyła z Polakami. Tymczasem powstanie zaczęło się, zanim doszło do zawiązania sojuszu polsko‑tureckiego.

Rosyjskie represje i wybuch powstania

Na początku 1794 r. Rosja wycofała z Rzeczpospolitej część swoich wojsk. Żołnierze rosyjscy mieli przenieść się w okolice granicy z Turcją, gdyż politycy w Petersburgu obawiali się tureckiego odwetu za przegraną wojnę z lat 1788–1792. Jednocześnie Igelström ogłosił redukcję wojska polskiego z 34 tys. do 15 tys. żołnierzy, aby osłabić potencjał militarny Rzeczpospolitej. Katarzyna II nakazała powołanie specjalnej policji w Rzeczpospolitej, której zadaniem było ściganie spiskowców. Wobec tych decyzji liderzy konspiracji postanowili przyśpieszyć wybuch powstania. Gdy na początku marca 1794 r. gen. Antoni Madaliński otrzymał od władz rosyjskich rozkaz rozwiązania swojego oddziału kawalerii, wyruszył z Ostrołęki (gdzie dotąd stacjonował) w kierunku Krakowa, po drodze atakując przygraniczne garnizony pruskie.

Rhj0Zdq8WJK5y
Portret gen. Antoniego Madalińskiego, XIX w. Antoni Madaliński (1739–1804) był posłem na Sejm Wielki i członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji 3 Maja. Od 1793 r. działał w powstańczej konspiracji. Brał udział w najważniejszych bitwach insurekcji kościuszkowskiej.
Które elementy portretu Madalińskiego wskazują na jego wysoką pozycję w hierarchii wojskowej?
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.
R1ZEzRChq63u51
Mapa powstania kościuszkowskiego w 1794 r.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dwanaście dni po akcie nieposłuszeństwa gen. Madalińskiego, 24 marca 1794 r., Tadeusz Kościuszko ogłosił wybuch powstania. Zorganizował specjalną uroczystość na rynku w Krakowie. W jej trakcie oficjalnie przejął władzę jako naczelnik, czyli główny dowódca powstania. Równocześnie złożył przysięgę o następującej treści: „Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego”. Powstańcy stawiali sobie za cel wypędzenie obcych wojsk z Rzeczpospolitej, przywrócenie jej granic sprzed drugiego rozbioru i ustanowienie wolnego, niezależnego rządu. O ile władza wojskowa w czasie insurekcji należała do naczelnika, o tyle sprawami cywilnymi miała się zająć Rada Najwyższa Narodowa. Liderzy powstania nie ufali Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Najbardziej radykalni działacze domagali się nawet jego abdykacji, jednak ostatecznie król utrzymał władzę pod warunkiem zachowania neutralności.

RwH8Aj4bKl9yY1
Obraz przedstawia scenę na rynku krakowskim. W tle sukiennice, katedra i liczna zabudowa miejskich kamienic. Widoczny jest budynek ratusza z wieżą zegarową. Na jej szczycie powiewa polska flaga. Na ścianie widoczne jest godło polski. W towarzystwie całej armii Kościuszko składa przysięgę.  Czyta z kartki tekst przysięgi. Wokół niego zgromadzeni są licznie żółnierze, mieszczanie. Nieopodal składającego przysięgę leży mały piesek. Przed Kościuszko stoi mężczyzna w białym stroju, ma wyciągniętą prawą rękę i dwa palce w górę.
Franciszek Smuglewicz, Przysięga Kościuszki na rynku krakowskim 24 marca 1794, 1797 r.
Do czego zobowiązał się Tadeusz Kościuszko, składając przysięgę?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pierwsze zwycięstwo

Kościuszko niezwłocznie po złożeniu przysięgi połączył swoje siły z dywizją gen. Madalińskiego i skierował polskie oddziały w kierunku Warszawy. Wojska rosyjskie stacjonujące w okolicy Sandomierza otrzymały rozkaz powstrzymania powstańców przed przedostaniem się w głąb kraju. 4 kwietnia 1794 r. w okolicy wsi Racławice doszło do pierwszej bitwy, z której Polacy wyszli zwycięsko.

R17w9wM3J9LQa1
Obraz przedstawia rynek krakowski. Widoczny jest kościół ze strzelistymi wieżami, budynek ratusza z wieżą zegarową, na szczycie której powiewa polska flaga. Na ulicy i w oknach stoją tłumy ludzi. Cieszą i się wiwatują, trzymając w rękach broń lub sztandary polskie. Widoczne są całe rodziny z dziećmi i żołnierze. W centralnej części rynku widoczny jest pochód. Następuje wprowadzenie do Krakowa dwunastu rosyjskich armat.
Michał Stachowicz, Wprowadzenie do Krakowa dwunastu rosyjskich armat zdobytych pod Racławicami, gwasz z 1804 r. Sprawdź w Google Street View, jak wygląda dziś zabudowa centralnej części rynku w Krakowie. Jak obecnie wyglądają budynki, które wypełniają obraz Stachowicza?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wygrana pod Racławicami miała niewielkie znaczenie strategiczne, jednak pozytywnie wpłynęła na morale żołnierzy, wlewając w ich serca nadzieję i zachęcając do dalszej walki. Dodatkowo Kościuszko zyskał czas na opracowanie przyszłych działań wojennych. W połowie kwietnia niepodległościowy zryw ogarnął Warszawę. Wojsko i wspierający je mieszczanie z sukcesem stawili czoła liczącym około 7,5 tys. żołnierzy oddziałom rosyjskim. W wyniku walk ponad 4 tys. Rosjan zginęło lub trafiło do niewoli, a znienawidzony ambasador carycy Josif Igelström uciekł z miasta. W dniu 19 kwietnia 1794 r. prezydent Warszawy Ignacy Wyssogota Zakrzewski zarządził utworzenie Rady Zastępczej Tymczasowej, która przejęła władzę w wyzwolonej stolicy. Równocześnie powstanie rozszerzyło się na Żmudź i siły dowodzone przez Jakuba Jasińskiego, wychowanka Szkoły Rycerskiej, zajęły Wilno (nocą z 22 na 23 kwietnia 1794 r.).

Słownik

emigracja
emigracja

(z łac. emigratio – wyprowadzenie się) wyjazd z ojczystego kraju w celu osiedlenia się w innym państwie na stałe lub czasowo

insurekcja
insurekcja

(z łac. insurectio – powstanie) powstanie zbrojne

irredentystyczny
irredentystyczny

(wł. irredenta – niewyzwolona; ruch zjednoczeniowy we Włoszech na przełomie XIX i XX w.) dążenie do wyzwolenia narodowego, do wolności, do oswobodzenia spod czyjejś kontroli, władzy

kosynier
kosynier

daw. żołnierz pieszy; uzbrojony w kosę osadzoną na drzewcu

przywilej
przywilej

(łac. privilegium) dokument wydawany przez monarchę nadający osobom lub stanom szczególne uprawnienia

status quo
status quo

(z łac. obecny stan rzeczy) stan prawny lub polityczny istniejący w danej chwili

Słowa kluczowe

insurekcja kościuszkowska, Tadeusz Kościuszko, bitwa pod Racławicami, upadek Rzeczypospolitej, powstanie kościuszkowskie, rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej

Bibliografia

Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986.

A. Zahorski, Naczelnik w sukmanie, Kraków 1990.

B. Szyndler, Racławice 1794, Warszawa 2009.