Przeczytaj
W reakcji na rewolucję francuską powstał nowożytny konserwatyzm. Była to doktryna polityczna, która krytykowała ideały rewolucji. Mniej radykalne oblicze konserwatyzmu prezentował Edmund BurkeEdmund Burke, natomiast zwolennikiem bardziej radykalnej odmiany konserwatyzmu był Joseph de Maistre. Wielka Rewolucja Francuska miała olbrzymie znaczenie na politycznej arenie światowej i trudno jest znaleźć szerzej dyskutowane wówczas wydarzenie. Rozbieżność ocen tej rewolucji była ogromna: od skrajnie negatywnych po entuzjastyczne.
Konserwatyzm – Joseph de Maistre
Na skrajnie konserwatywnymkonserwatywnym stanowisku stoi Joseph de Maistre (1753−1821). Stanowisko to określa się często mianem tradycjonalizmutradycjonalizmu. W odróżnieniu od Burke’aBurke’a filozof nie tylko kwestionuje możliwości poznawcze rozumu ludzkiego, lecz w zasadzie odmawia mu wszelkiej wartości. Rozum w konfrontacji z tradycją zawsze okazuje się słabszy. Tradycja zaś jest wyrazicielką woli Boga i Boskich praw. Jedyne, co człowiek może zrobić, to się im podporządkować. De Maistre formułuje też oryginalną ocenę rewolucji francuskiej. Twierdzi mianowicie, że nie jest ona sprzeczna z wolą Boga, ale że właśnie stanowi jego dzieło. Rewolucjonistom wydawało się wprawdzie, że to oni byli jej twórcami, lecz w istocie stanowili tylko narzędzia w rękach Boskiej Opatrzności. Okazuje się, że rewolucja jest karą, jaką Bóg wymierzył narodowi francuskiemu za jego wolnomyślicielstwo. Jak to ujmuje de Maistre:
O rewolucjiTak więc, im więcej badamy najaktywniejsze z pozoru osobistości rewolucji, tym wyraźniej dostrzegamy w nich coś biernego i mechanicznego. Nigdy nie dość powtarzania prawdy, że to bynajmniej nie ludzie kierują rewolucją, lecz rewolucja posługuje się ludźmi. Najlepiej wyrazimy to powiadając, że ona kroczy sama. A to oznacza, że nigdy jeszcze Bóg nie objawił się w równie jasny sposób, w żadnym z wydarzeń ludzkich. Jeżeli zaś posługuje się On najnikczemniejszymi narzędziami, to dlatego, że karze, by odrodzić.
Źródło: Joseph de Maistre, O rewolucji, [w:] S. Filipowicz i in., Historia idei politycznych, wybór tekstów, tłum. J. Trybusiewicz, Warszawa 2002.
Isaiah Berlin
(1909‑1997) brytyjski filozof, historyk idei i teoretyk polityki. Napisał ponad 200 prac, głównie esejów z problematyki m.in. teorii wiedzy i znaczenia, historii idei i teorii politycznej, rosyjskiej myśli społecznej i literatury. Jest jednym z głównych przedstawicieli XX‑wiecznej myśli liberalnej. W kluczowym eseju Dwie koncepcje wolności (1969) Berlin przedstawił rozróżnienie dwóch pojęć wolności: wolności negatywnej i pozytywnej, lub „wolności od” i „wolności do”. Berlin upatrywał niebezpieczeństwa w rozszerzaniu pojęcia „wyższej” jaźni na pewną całość społeczną (np. plemię, rasę, wspólnotę wyznaniową, państwo), taki zabieg prowadzi bowiem do identyfikacji wolności z kontrolą. Doktryny „wolności do” są bardziej podatne na wypaczenia, dają więc słabsze gwarancje respektowania wolności indywidualnej niż doktryny „wolności od”.
Czy to ludzie posługują się rewolucją, czy rewolucja posługuje się ludźmi?
Joseph de Maistre sformułował tezę, iż rewolucja francuska stanowiła boskie dzieło. Była karą za wolnomyślicielstwo i boskim sposobem na odrodzenie narodowe Francji. De Maistre nawoływał ludzkość do podporządkowania się tradycji i Bogu. Jego filozofia polityczna zakłada, że porządek każdej wspólnoty opiera się na prawach naturalnych. De Maistre uważał, że rodzina, własność, społeczeństwo, władza, religia to zasady i instytucje, które są ufundowane na woli Stwórcy i wynikają z natury stworzonego przezeń człowieka. Gdy ludzie przestają przestrzegać praw naturalnych i próbują ufundować porządek polityczny i społeczny na wskazaniach wyemancypowanego od tradycji, religii i autorytetów rozumu, Bóg nakłada na nich karę za odrzucenie boskiego projektu państwa i społeczeństwa.
Rezultatem emancypacji rozumu od tradycji oraz autorytetów i pozostawienie mu prawa do osądzania świata jest powstanie utopijnej rzeczywistości, która jest ideologią zaprzeczającą filozoficznemu realizmowi.
Lettres et opuscules inéditsTaka już jest smutna natura ludzka, że bardzo często działanie którego racje wydają się być oczywiste, są jednak źródłem mnóstwa klęsk. Prawda ta, objawiająca się wielokrotnie, nie ukazuje się nigdzie w sposób bardziej oczywisty, jak w tym, co nazywa się reformą nadużyć, czyli zła, które krok za krokiem pojawia się w ustroju politycznym czy kościelnym.
Źródło: Joseph de Maistre, Lettres et opuscules inédits, t. II, 1851, s. 527.
W jaki sposób konserwatywne stanowisko Josepha de Maistre'a tłumaczy wydarzenia rewolucji francuskiej jako karę nałożoną przez Opatrzność Boską na grzeszne społeczeństwo?
Słownik
(łac. absolutus), stanowisko w filozofii i etyce głoszące, iż istnieje jeden, powszechnie obowiązujący system oraz hierarchia wartości; przeciwieństwo relatywizmu
(łac. decisio – postanowienie), nurt myśli konserwatywnej, opierający się na koncepcji władcy autorytarnego, który za pomocą dyktatury wprowadza ład konserwatywny
(z łac. conservare – dążyć do zachowania, obrony, ocalenia) – jeden z najważniejszych nurtów nowożytnej filozofii politycznej. Powstał w XVIII w., główne założenia tego nurtu były kształtowane i rozwijane w XIX w., a także w czasach współczesnych; rodzaj postawy przyjmowanej wobec rzeczywistości społeczno‑politycznej. Postawa ta jest odbiciem założeń nurtu filozoficznego w praktyce
(fr. laissez faire — pozwólcie czynić) pogląd filozoficzno‑ekonomiczny głoszący nieograniczoną wolność jednostki, zwłaszcza w wymiarze społeczno‑ekonomicznym
(łac. relativus — względność) stanowisko w filozofii i etyce mówiące, iż wartości obowiązują w danym układzie odniesienia, nie powszechnie; przeciwieństwo absolutyzmu
(łac. traditio — wręczenie, oddanie) postawa społeczna przejawiająca się w emocjonalnym związku z tradycją, polegająca na kierowaniu się w postępowaniu tradycją jako najwyższą wartością