Przeczytaj
Strefa umiarkowana dzieli się pod względem krajobrazowym na dwie części – chłodną północną i ciepłą południową. W ich obrębie cechy krajobrazu różnicują się w zależności od położenia obszaru, zwłaszcza odległości od mórz i oceanów. Jest z tym bowiem związany kontynentalizm klimatu i odmienne warunki wilgotnościowe wpływające na strukturę środowiska i cechy komponentów.
W granicach strefy chłodnej wyróżnia się pod względem krajobrazowym marzłociową i bezmarzłociową strefę tajgi. Strefa ciepła jest bardziej zróżnicowana. Wydziela się w niej trzy strefy krajobrazowe: lasów liściastych i mieszanych, stepu i lasostepu oraz pustyń i półpustyń.
Strefa umiarkowana ciepła – lasów liściastych i mieszanych
Strefa lasów liściastych i mieszanych na półkuli północnej obejmuje: wschodnią część Stanów Zjednoczonych (rejony sąsiadujące z Appalachami i Wielkimi Jeziorami), niemal całą niżową część Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej, skąd ciągnie się wąskim pasem w głąb kontynentu azjatyckiego, oddzielając tajgę od stepów oraz Nizinę Chińską i Nizinę Mandżurską. Na półkuli południowej lasy liściaste i mieszane zajmują niewielką powierzchnię – występują na zachodnim wybrzeżu Chile i w południowej części Australii.
Średnia temperatura powietrza najzimniejszego miesiąca zmienia się od -12°C do 5°C (na Dalekim Wschodzie od -28°C do -16°C), a najcieplejszego – od 16 do 21°C. Roczna suma opadów występujących przez cały rok waha się od 500 do 1500 mm. Tak duża zmienność elementów klimatu wynika ze zróżnicowanego wpływu morskich i kontynentalnych mas powietrza w różnych częściach strefy.
Rzeki strefy wilgotnej (morskiej), dla której właściwe są obfite opady równomiernie rozłożone w ciągu roku, charakteryzują się wysokim przepływem z zaznaczającym się wzrostem w okresie zimowym. Jest on wywołany mniejszym niż w okresie letnim parowaniem, dzięki któremu objętość odpływających wód jest większa.
Natomiast rzeki strefy półwilgotnej, przejściowej charakteryzują się zwykle dwoma wezbraniami w ciągu roku. Wyższe (wiosenne) związane jest z porą topnienia śniegu i lodu, a niższe (letnie) – z występowaniem wysokich opadów. Najniższe stany wód występują jesienią.
Sieć rzeczna jest gęsta, współczynnik odpływuwspółczynnik odpływu wynosi około 30%. Licznie występują bagna – ich powierzchnia zwiększa się ku granicom tajgi. Wody gruntowe zalegają płytko.
Dominującymi procesami glebotwórczymi są procesy brunatnienia i bielicowania, w wyniku których powstają przeważające w omawianej strefie gleby brunatne, płowe, bielicowe i rdzawe o wyraźnie wykształconych poziomach glebowych. Gleby brunatne i płowe wytworzone są z utworów polodowcowych o większej zwięzłości (gliny zwałowe) i charakteryzują się przeciętną zawartością próchnicy (2‑5%), odczynem zbliżonym do obojętnego (pH 6‑7,5) oraz znaczną zasobnością w składniki mineralne. Są to gleby żyzne i średnio żyzne. Natomiast gleby bielicowe i rdzawe związane są z podłożem piaszczystym, odznaczają się z reguły odczynem kwaśnym (pH 4‑5), małą zawartością próchnicy (1‑3%) i składników mineralnych. Są to gleby o małej żyzności. Lokalnie towarzyszą im gleby śródstrefowe – czarne ziemie, mady, gleby torfowe.
Warunki wodno‑gruntowe określają występowanie zbiorowisk roślinnych. W strefie żyznych gleb brunatnoziemnych pojawiają się zbiorowiska lasów liściastych i mieszanych zrzucających liście na zimę.
Gatunkami drzew charakterystycznymi dla europejskich lasów liściastych są: dąb, buk, grab, wiąz, klon, lipa i jesion. Struktura gatunkowa zbiorowisk leśnych jest jednak przestrzennie zróżnicowana. W zachodniej, środkowej i południowej części Europy występują rozległe lasy bukowe (buczyny) i dąbrowy.
W zachodniej i północno‑zachodniej Europie pojawiają się lasy brzozowo‑dębowe. W Europie Środkowej dominują grądy, w których występują dęby, klony, jesiony, graby, wiązy i lipy. W Europie Zachodniej w grądzie pojawia się też buk, a we Wschodniej świerk i modrzew. Warstwa krzewów lasów liściastych i mieszanych jest dobrze rozwinięta, a runo bogate. Tam, gdzie podłoże jest mniej żyzne, piaszczyste z glebami bielicoziemnymi, obok lasów mieszanych, występują także lasy iglaste (bory).
Lasy liściaste Ameryki Północnej mają podobny skład gatunkowy do lasów europejskich, zróżnicowany w zależności od siedliska; oprócz drzew iglastych, rosną tam amerykańskie gatunki klonów, topoli, lip, jesionów, brzóz i innych. Także w Azji występują odpowiedniki europejskich dąbrów i grądów, ale budują je inne, charakterystyczne dla regionu gatunki, nie tylko liściaste. Na przykład w lasach Dalekiego Wschodu (Kraj Nadmorski, środkowy bieg Amuru, Mandżuria) rosną gatunki charakterystyczne dla tajgi syberyjskiej i jednocześnie przedstawiciele subtropikalnej flory górskiej – świerki, modrzewie, lipy, orzechy włoskie, dęby korkowe, topole, limby i inne.
Lasy liściaste i mieszane półkuli południowej różnią się znacznie od lasów półkuli północnej. Jest to wynikiem odmiennych warunków klimatycznych. Strefa ta, obejmująca zachodnie pobrzeża Ameryki Południowej, Tasmanię i południową wyspę Nowej Zelandii, leży bowiem w sferze działania cyklonów i wiatrów zachodnich. Występują tu wysokie opady (1200—3000 mm), średnie temperatury najzimniejszego miesiąca wynoszą od 5°C do 8°C, a najcieplejszego – od 10°C do 18°C. Brunatne gleby porastają gęste, wiecznie zielone lasy z gatunkami liściastymi i iglastymi. Występują w nich m.in.: buki południowe, cedry chilijskie, cyprysy, araukarie, mirty, bambusy, eukaliptusy (Tasmania), paprotniki (Nowa Zelandia) z lianami i epifitami.
Biomasa lasów liściastych i mieszanych wynosi od 300 do 500 ton/ha, a jej roczny przyrost - od 8 do 10 ton/ha.
Strefa umiarkowana ciepła – stepu i lasostepu
Strefę lasów liściastych i mieszanych oddziela od stepów wąska strefa lasostepów, w której lasy liściaste występują w mozaice z terenami łąk stepowych. Występuje ona na równinach naddunajskich, w europejskiej części Rosji, na Syberii, w południowej części Wielkiego Chinganu i pogórza Nanszanu. W Ameryce Północnej strefa lasoprerii otacza od północy i wschodu obszar stepów (zwanych tam preriąprerią).
Właściwy step jest rozległą, bezleśną równiną. Lasy i zarośla występują wyłącznie wzdłuż strumieni i rzek. Pierwotnie termin „step” był używany tylko w odniesieniu do obszarów euroazjatyckich. Dziś jest stosowany w szerszym znaczeniu jako nazwa strefy krajobrazowej obejmującej także obszary występowania formacji trawiastych charakterystycznych dla innych kontynentów - prerii w Ameryce Północnej i pampypampy w Ameryce Południowej.
Strefa stepów obejmuje znaczne obszary Wielkich Równin w Ameryce Północnej, pampę w Ameryce Południowej, pusztępusztę w Europie (Wielka Równina Węgierska), tereny lessowe Ukrainy, skąd ciągnie się przez środkową Azję do przedgórza Ałtaju i Mongolii.
Stepy ukształtowały się na obszarach pozostających pod wpływem klimatu kontynentalnego ciepłego, z gorącym i suchym latem oraz mroźną i wietrzną zimą. Średnia temperatura powietrza najzimniejszego miesiąca wynosi od 0°C do -20°C, najcieplejszego – od 20°C do 23°C. Roczna amplituda temperatury jest znaczna w związku z kontynentalizmem klimatu. Roczna suma opadów kształtuje się na niskim poziomie 140‑550 mm, przy czym większość z nich pojawia się w 2‑3 miesiącach letnich. W pozostałej część roku występuje susza glebowa i związane z nią burze pyłowe.
Suchy klimat i równinne ukształtowanie terenu wpłynęło na cechy hydrologiczne rzek i słaby rozwój sieci rzecznej. Rzeki są ubogie w wodę, charakteryzują się małym przepływem. Tylko te największe, których źródła znajdują się w obszarach górskich, poza omawianą strefą wykazują ciągły przepływ w ciągu roku. Maksymalne stany wody w rzekach występują wiosną, w porze topnienia śniegów na stepach. Liczne są niewielkie, słonawe lub słone jeziora (np. w Kazachstanie). Wody gruntowe zalegają głęboko i są zmineralizowane.
Dominującym procesem glebotwórczym jest proces darniowy prowadzący do powstania grubych, sięgających 100 cm poziomów próchnicznych. Na stepach występują bardzo żyzne gleby (czarnoziemne gleby prerii, czarnoziemy, gleby kasztanowe), o bardzo dużej zawartości próchnicy (powyżej 10%), odczynie obojętnym i znacznej zawartości składników mineralnych. Najbardziej żyzne wykształcają się na podłożu lessowym. Gleby te są bardzo podatne na erozję wodną i wietrzną. Kiedy zostaną okresowo lub trwale pozbawione szaty roślinnej, np. wskutek procesów naturalnych albo gospodarczego wykorzystania (uprawa polowa, z którą związane jest okresowe odsłonięcie gruntu), szybko ulegają degradacji polegającej na wywiewaniu i spłukiwaniu cząstek gleby. Prowadzi to do powstania charakterystycznych form rzeźby - wąwozów, parowów, a w Ameryce Północnej badlands. Glebami suchych stepów są też sołonczakisołonczaki i sołońcesołońce.
Step to nie tylko nazwa strefy krajobrazowej, ale także specyficznej formacji roślinnej, zwykle wielogatunkowej, trawiastej, pozbawionej drzew. Dominującą roślinnością strefy stepów są rozkrzewione i wysokie rośliny zielne, wśród których występują wieloletnie trawy darniowe i różne zioła. Miejscami rosną kępy zarośli złożone z tarniny, wisienki stepowej, tawuły. W stepach euroazjatyckich podstawowymi gatunkami są: ostnica, kostrzewa, wiechlina, strzęplica, piołun, karagana, w preriach i pampach amerykańskich – czepota puszysta, ostnica, perz, a w suchych stepach – trawa grama, trawa bizonowa i pojedyncze kaktusy. Biomasa stepu wynosi 10‑37 ton/ha, a przyrost roczny 4‑14 ton/ha.
Strefa umiarkowana ciepła – pustyń i półpustyń
Strefa półpustyń, czasem nazywana suchym stepem, jest strefą przejściową między stepami a pustyniami. Ciągnie się ona od dolnego biegu Wołgi do środkowego biegu Irtysza i dalej do Azji Centralnej. W Ameryce Północnej występuje na zachód od pasa prerii, a w Ameryce Południowej obejmuje znaczne obszary Patagonii. W Europie obszar półpustyń jest ograniczony do rejonu Niziny Nadkaspijskiej.
Właściwe dla tej strefy pustynie zwane chłodnymi lub kontynentalnymi występują (jak sama nazwa wskazuje) w głębi kontynentów, gdzie panuje klimat skrajnie kontynentalny. Charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem klimatycznym, glebowym i dużym zasoleniem podłoża. Niektóre leżą na znacznej wysokości. Największą powierzchnię pustynie chłodne zajmują w Azji, gdzie wyróżnia się pustynie kazachsko‑dżungarskie, które łączą się z gorącymi pustyniami afrykańsko‑arabsko‑indyjskimi oraz pustynie centralno‑azjatyckie obejmujące rejony wyżynne i górskie. Do pustyń chłodnych należą m.in. pustynie: Kara‑Kum, Kyzył‑Kum, Takla Makan, Bejszan, Ałaszan, Gobi, Ordos i in. W zachodniej części Ameryki Północnej pustynie chłodne występują między Sierra Nevada, Górami Kaskadowymi a Górami Skalistymi, na obszarze Wielkiej Kotliny. W strefie umiarkowanej półkuli południowej tego typu pustyń nie ma.
W strefie pustyń i półpustyń lato jest gorące, zima natomiast bywa mroźna. Średnia temperatura najzimniejszego miesiąca waha się od 0°C do -15°C, a najcieplejszego - od 22°C do 32°C. Maksymalna temperatura powietrza przekracza 50°C, natomiast powierzchnia gruntu może nagrzewać się nawet do 80°C. Roczna suma opadów wynosi od 75 do 250 mm rocznie; ich zmienność roczna nie jest duża, chociaż nieco wyższe występują wiosną, powodując rozwój bujnej roślinności efemerycznej.
Spływ powierzchniowy prawie nie występuje, a odpływ jest tylko epizodyczny. Sieć rzeczna ma małą gęstość, występują niemal wyłącznie cieki okresowe i epizodyczne. W nieco bardziej wilgotnej strefie współczynnik odpływu wynosi poniżej 4%. Licznie występują słone i gorzko‑słone jeziora bezodpływowe. Wody gruntowe zalegają głęboko i zwykle są zasolone, lokalnie tylko pojawiają się soczewki wody słodkiej. Natomiast głębiej występują zasobne w wodę słodką baseny artezyjskie.
W tych termiczno‑wilgotnościowych warunkach wzrasta intensywność wietrzenia fizycznego, erozji wietrznej i deflacji. Strefowymi formami rzeźby są: barchany, wydmy podłużne, jardangi, grzyby skalne, niecki deflacyjne, suche koryta rzeczne, wyschnięte niecki bezodpływowych okresowych jezior, w dnach których występują takyrytakyry (nazywane też plaja, kewir) i in. W związku z niedostatkiem wody proces tworzenia się gleb jest bardzo powolny. Występują szaroziemy i prymitywne gleby pustynne (aridisole) oraz sołonczaki. Gleby te charakteryzują się minimalną zawartością próchnicy. W warstwie powierzchniowej gromadzą się sole chloru, sodu, wapnia i magnezu. Dużą powierzchnię zajmują obszary: bezglebowe, piaszczyste, kamieniste i ilaste.
Specyficzne warunki klimatyczno‑wilgotnościowo‑glebowe nie sprzyjają wegetacji. Dlatego biomasa pustyni nie osiąga nawet 2,5 t/ha, a roczny przyrost utrzymuje się poniżej 1 t/ha. Roślinność jest skąpa, ale lepiej rozwinięta niż na pustyniach gorących. Dominują gatunki sucholubne o rozgałęzionym systemie korzeniowym, wieloletnie, niskie krzewy, lokalnie niewysokie (3‑4 m), pojedyncze drzewa. Na takyrach występują głównie glony i porosty, na słonych pustyniach – halofity, na pustyniach piaszczysto‑gliniastych – piołun, na ilastych i lessowych – roślinność efemeryczna, a na kamienistych – drobne krzewy. Na obszarze pustyń piaszczystych pojawiają się m.in.: saksauły, różne gatunki roślin z rodziny rdestowatych i trawy.
Strefa umiarkowana chłodna – tajga
Strefa tajgi – rozległych, gęstych lasów iglastych porastających tereny marzłociowetereny marzłociowe i bezmarzłociowe – występuje w północnej części strefy umiarkowanej chłodnej na obszarach Kanady, północnej Europy i Syberii. Na półkuli południowej strefa tajgi nie występuje. Panuje tu klimat kontynentalny chłodny. Temperatura powietrza najzimniejszego miesiąca waha się od -10°C do -40°C, najcieplejszego – od 13°C do 19°C. Lata są ciepłe, ale krótkie, natomiast zimy surowe, szczególnie we wschodniej Syberii, gdzie wartości minimalnej temperatury powietrza spadają do -70°C. Występują też duże wartości rocznej amplitudy temperatury powietrza. Średnia roczna suma opadów wynosi od 200 do 600 mm – deszcze padają głównie latem.
W strefie umiarkowanej chłodnej występują największe rzeki świata, które dorównują przepływem rzekom strefy równikowej. Mają one ustrój śnieżny - kumulacja przypływu następuje wiosną, co jest związane z topnieniem pokrywy śnieżnej i lodowej na rzekach. Latem przepływ maleje, a najniższy pojawia się jesienią i zimą. Współczynnik odpływuWspółczynnik odpływu wynosi około 65%. Sieć rzeczna jest gęsta, występują liczne jeziora, bagna i torfowiska. W północnej, marzłociowej części strefy występowania podmokłości terenu sprzyja okresowe rozmarzanie wieloletniej zmarzliny. Poziom wód gruntowych zalega płytko.
Marzłociowa strefa tajgi zajmuje ponad 30% całego pasa umiarkowanie chłodnego – obejmuje tereny środkowej i wschodniej Syberii i północną Kanadę. Ujemna temperatura gruntu utrzymuje się tu przez 7‑8 miesięcy w roku. Charakterystyczne dla tego obszaru są gleby marzłociowe, bielicowo‑glejowe tworzące się pod świetlistymi lasami iglastymi. Są to gleby kwaśne o małej zasobności w składniki pokarmowe, zawierające około 2% próchnicy. W okresie letnim odmarzają one do głębokości 50‑70 cm. Wykazują znaczne oglejenie związane z wysoką wilgotnością podłoża. Natomiast na obszarach bezmarzłociowych, które zajmują blisko 70% strefy umiarkowanej chłodnej i występujących na obszarze północnej Europy, zachodniej Syberii, Alaski i Kanady, różnorodność gleb jest znacznie większa. Na utworach polodowcowych (piaskach, glinach, iłach) wykształciły się m.in.: gleby bielicowe, bielice, gleby darniowo‑bielicowe i gleby płowe o zróżnicowanych właściwościach fizycznych i chemicznych. W większości są to gleby o małej i średniej zawartości próchnicy, kwaśne i słabokwaśne; niektóre wykazują objawy oglejenia i bielicowania.
Tajga (zwana też lasem borealnym) jest wilgotnym lasem iglastym, w którym występują europejskie, syberyjskie i amerykańskie gatunki świerków, modrzewi, jodeł i sosen, z udziałem brzozy i osiki. Gatunki liściaste częściej występują na obrzeżach lasów, nad brzegami rzek i na bagnach. Drzewa, zwłaszcza w strefie marzłociowej, wykształcają płytki system korzeniowy.
W obrębie tajgi euroazjatyckiej wyróżnia się:
tajgę ciemną, która występuje głównie w Europie i zachodniej części Syberii, z rosnącymi w dużym zwarciu syberyjskimi gatunkami świerka, jodły, limby i bogatym runem krzewinkowym,
tajgę jasną, która charakteryzuje się mniejszym zwarciem drzewostanu; występuje głównie we wschodniej Syberii, a dominują w niej: modrzew dahurski, sosna zwyczajna i ubogie runo chrobotkowe.
Biomasa tajgi wynosi od 50 do 350 t/ha, a jej roczny przyrost waha się od 2,5 do 10 t/ha.
Słownik
wieloletnia zmarzlina; warstwa gruntu o różnej grubości, zamarznięta przez długi czas, w którego porach i szczelinach znajduje się wieloletni lód gruntowy
wystepowanie w profilu gleby szaroniebieskich i zielonkawych warstw, plam i konkrecji; świadczy o zachodzących w glebie procesach redukcji
trawiasta lub krzewiasto‑trawiasta formacja roślinna o charakterze stepowym występująca w Ameryce Południowej, na terenie Argentyny od wybrzeża Atlantyku po Andy
kwaśne, piaszczysto‑kamieniste gleby o brunatnym lub brunatno‑rdzawym zabarwieniu występujące w północnej części strefy tajgi
formacja roślinności o charakterze stepowym występująca w centralnej części Ameryki Północnej, na Wielkich Równinach
bezleśna formacja roślinna wystepująca na obszarze Wielkiej Niziny Węgierskiej, głównie w dolinie Cisy
słone gleby wytworzone pod wpływem kapilarnego podsiąkania płytko zalegających wód gruntowych zasobnych w rozpuszczone sole i ich wytrącania się w powierzchniowej warstwie gleby wskutek parowania
alkaliczne, sodowe i słono‑sodowe gleby, zwykle półpustynne i stepowe
(plaja, kewir) – odsłonięte dno bezodpływowego, okresowego jeziora w klimacie gorącym i suchym, którego powierzchnię pokrywa stwardniały, spękany ił lub muł, silnie zasolony, z wykwitami węglanu wapnia, gipsu i soli kamiennej
stosunek ilości wody odpływającej z obszaru zlewni w rozpatrywanym czasie do ilości wody, jaka w tym samym czasie spadła w postaci opadów atmosferycznych na obszar zlewni