Historyczne uwarunkowania języka

ReMdZBvicP2P7

Mapa przedstawia obszar Polski, na którym zaznaczono występowanie plemion słowiańskich: Pomorzanie, Polanie, Ślężanie, Wiślanie, Lędzianie, Mazowszanie. Północno-wschodnie terytorium zajmują Prusowie.

Dzieje naszej ojczyzny były bardzo burzliwe. Ziemie polskie podlegały rozbiciu dzielnicowemu, niektóre obszary zostały utracone, część z nich odzyskano, a ostateczne rozproszenie terytorialne spowodowały zabory. W tych warunkach nie można było uniknąć zróżnicowania językowego polszczyzny i jej podziału na odmiany regionalne, dialektydialektdialekty i gwarygwaragwary. Różnice językowe, o których wyżej mowa, zazwyczaj wiążą się z jakimś obszarem, dlatego są określane geograficznie. Nie stanowią jednak poważnego problemu w komunikacji, nie uniemożliwiają wzajemnego porozumienia. Tym bardziej, że w perspektywie historycznej to właśnie odmiany regionalne polszczyzny stały się podstawą polskiego języka ogólnego.

Przez dialekt najczęściej rozumie się ludową odmianę języka polskiego używaną na jakimś większym obszarze (dialekt mazowiecki, dialekt wielkopolski itd.), natomiast gwara ma mniejszy zasięg; jej występowanie może się ograniczać nawet do jednej wsi. Zarówno dialekt, jak i gwara nie są odmianami języka ogólnopolskiego. Taką odmianą jest natomiast polszczyzna regionalna. Może ona występować w odmianie mówionej i pisanej, przy czym odznacza się zróżnicowaniem stylowym, którego gwary, obecne tylko w mowie, są pozbawione. Polszczyzną regionalną posługują się ludzie należący do różnych warstw społecznych, zamieszkujący miasta lub wsie, co odróżnia ją od dialektów i gwar, wiązanych raczej ze społecznościami wiejskimi. Ta różnica nie jest dziś tak wyraźna jak dawniej, ponieważ cechy językowe niegdyś charakterystyczne dla określonych grup społecznych (np. gwary pierwotnie były ograniczone do warstwy chłopskiej, regionalne odmiany polszczyzny występowały m.in. w języku inteligencji) uległy wymieszaniu.

RfpubK8Xz4KDs

Mapa przedstawia obszar Polski, na którym zaznaczono zasięgi występowania dialektów: na zachodniej i wschodniej granicy nowe dialekty mieszane, na północy dialekt kaszubski, na południu dialekty śląski i małopolski oraz w centralnej części dialekty wielkopolski oraz mazowiecki.

Na początku XX wieku wyróżniano trzy odmiany regionalne polszczyzny: krakowską (małopolską), poznańską (wielkopolską) i warszawską (mazowiecką). Z czasem dodano jeszcze polszczyznę pomorską (Grudziądz, Tczew, Starogard), północnomałopolską (Łódź, Radom, Kielce, Lublin) i górnośląską. Jednak najpowszechniejsze są pierwsze trzy odmiany. Wyrazy, ich formy, związki frazeologiczne czy sposoby wymowy charakterystyczne dla poszczególnych regionów (np. małopolskie wyrażenie ‘na pole’ i  używane w pozostałych częściach kraju ‘na dwór’) noszą nazwę regionalizmówregionalizmregionalizmów.

Regionalizmy krakowskie

W wymowie krakowskiej, poza udźwięcznieniami, można usłyszeć akcentowanie i wzdłużanie sylaby wygłosowej na końcu zdania, np. w dialogu: – Anteeek, idziesz na ryby? – Niee, bo mi matka wyndkee spoliłaaIndeks górny 1¹1Indeks górny 1¹. Występują także uproszczenia grup spółgłoskowych trz > cz, strz > szcz, drz > dż, np. czeba (= trzeba), wszcząśnięty (= wstrząśnięty), dżewo (= drzewo). W wyrazach typu daj, wczoraj dochodzi do zmiany a > e przed jotą, czyli mówi się: dej, wczorej.

Niektóre rzeczowniki mają rodzaj inny niż w mowie ogólnopolskiej, np. fałd ‘fałda’. Czasownik śmiać się w 3 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego ma zgodną z językiem ogólnopolskim formę śmiali się (podczas gdy w regionie warszawskim często spotyka się postać śmieli się). W nazwach istot młodych zachował się dawny mianownik na -ę, por. kurczę, szczenię w opozycji do mazowieckiego, bardzo produktywnego sufiksusufikssufiksu -ak (kurczak, szczeniak).

W leksyce małopolskiej możemy spotkać się z takimi słowami i wyrażeniami, jak ziemniaki ‘kartofle’, borówki ‘czarne jagody’, jarzyna ‘włoszczyzna’, na polu ‘na dworze’, oglądnąć ‘obejrzeć’, a także fonetycznie przekształconymi profesór, mól itd.

R13omhvmwUYvs

Zdjęcie przedstawia słup ogłoszeniowy, na którym przyklejony jest plakat. Na plakacie widzimy piłkarza w stroju sportowym oraz z piłką przy nodze. Na górze plakatu napis „kibicujże”. Na dole napis „Karnety już od 71,10 zł”.

Regionalizmy poznańskie

Zdarza się, że rodzaj rzeczownika jest odmienny od ogólnopolskiego, np. ten strucel, ten goleń, ta selera. Wielkopolskie sufiksy to m.in. -alka (sypialka), -owy w nazwach zawodów (gajowy, mundurowy, listowy), zdrabniające -yszek zamiast –eczek, -aczek, -yczek (kamyszek, dołyszek), przymiotniki właściwościowe na -aty, -ity, -yty zamiast ogólnopolskich -asty, -isty, -ysty (liściaty, posuwity zamiast liściasty, posuwisty).

Wśród leksykalnych regionalizmów na wyróżnienie zasługują pyry ‘kartofle’, balwierz ‘fryzjer’, giglać ‘łaskotać’, guła ‘indyczka’, laczki ‘pantofle domowe’, szneka ‘drożdżówka’, rżany ‘żytni’, a także regionalizmy znaczeniowe, takie jak febra ‘opryszczka’, góra ‘strych’, kromka ‘piętka chleba’, miałki ‘płytki’ czy sklep ‘piwnica, pomieszczenie podziemne’.

R1939fer0LIta

Na zdjęciu widzimy wklejki z napisami w gwarze poznańskiej: "Rasowa pyra stoi twardo na girach".

Regionalizmy warszawskie

Do regionalizmów warszawskich należy mieszanie tematów czasownikowych -eć/-ić(-yć), np. wymyślić, widzić, słyszyć (zamiast wymyśleć, widzieć, słyszeć) oraz zakończenie -eli w miejsce ogólnopolskiego -ali (typ śmieli się). Jednym z najbardziej wyrazistych i rozpowszechnionych w języku ogólnopolskim regionalizmów warszawskich jest sufiks -ak (kurczak, blaszak, dzieciak, okrąglak).

Dla leksykileksykaleksyki warszawskiej charakterystyczne są wyrazy i wyrażenia: chaber ‘bławatek’, wędliniarz ‘wytwórca wędlin’, okrasa ‘omasta’, kubeł ‘wiadro’, włoszczyzna ‘jarzyny’, na dworzu ‘na zewnątrz domu’, zsiadłe mleko ‘kwaśne mleko’.

Regionalizmy warszawskie są w uprzywilejowanej pozycji względem innych, ponieważ dzięki mediom i autorytetowi stolicy upowszechniają się w języku ogólnopolskim.

RMIhGQHSQ1W0Z

Zdjęcie przedstwia znak informacyjny. Na niebieskiej tabliczce widnieje napis: "Skwer Gwary Warszawskiej".

Połączenia międzywyrazowe: wymowa krakowsko‑poznańska i warszawska

Pod względem fonetycznym (brzmienia) jedną z najbardziej rozpowszechnionych i rozpoznawalnych cech jest wymowa połączeń międzywyrazowych: udźwięczniająca w Krakowie i Poznaniu (tzw. wymowa krakowsko‑poznańska), a nieudźwięczniająca w Warszawie (wymowa warszawska). Po zaniku jerówjerjerów spółgłoska wygłosowa (czyli ostatnia w wyrazie) zawsze jest bezdźwięczna, niezależnie od pisowni. Słowa kot i kod wymawia się w całej Polsce identycznie: [kot]. Jednak na styku dwóch wyrazów, z których drugi rozpoczyna się samogłoską lub spółgłoską sonornąspółgłoska sonornaspółgłoską sonorną (r, l, ł, j, m, n), wymowa wygłosowej spółgłoski pierwszego wyrazu może się różnić w zależności od regionu, a dokładniej: typu wymowy. W wymowie krakowsko‑poznańskiej taka spółgłoska ulega udźwięcznieniu, natomiast w wymowie warszawskiej pozostaje bezdźwięczna. Przykłady w tabeli zamieszczonej poniżej wyjaśniają to zjawisko:

Fonetykę krakowsko‑poznańską różni w stosunku do warszawskiej także wymowa tylnojęzykowego ŋ (nazwa tego dźwięku to „ngaspółgłoska “nga”nga”) przed tylnojęzykowymi spółgłoskami k, g, np. maŋgo, wiŋko w opozycji do warszawskiego mango, winko.

Istnieje też szereg innych zjawisk, na podstawie których można wnioskować o pochodzeniu rozmówcy z Mazowsza, Małopolski lub Wielkopolski.

Język jako wartość

Do najważniejszych funkcji języka należy funkcja komunikacyjna. Język spaja społeczeństwo, pozwala na wzajemne porozumienie i sprawne współdziałanie. Dotyczy to w tym samym stopniu języka ogólnego, co dialektów i gwar. Jak długo członkom danej społeczności – czy to małej, czy to dużej – wystarcza właściwy im sposób komunikowania się, tak długo spełnia on swoje funkcje. To jeden z powodów, dla których tak ważny jest szacunek wobec gwar i dialektów, ich poznawanie, pielęgnowanie oraz dbanie o ich przetrwanie.

Język stanowi istotne źródło wiedzy o przeszłości narodu, dawnych zwyczajach, wierzeniach, stosunkach społecznych. Wiele wyrazów i cech językowych, które wyszły z użycia w polszczyźnie ogólnej, zachowało się w gwarach. Podobnie jak sposób postrzegania świata.

Dlatego wiedza o języku, a przy tym traktowanie go jako dobra samego w sobie, a nie jedynie intuicyjnego narzędzia porozumiewania się, pozwala należycie docenić nie tylko język w ogóle, ale też jego odmiany regionalne, dialekty, gwary, które jako zagrożone zasługują na szczególną troskę.

Słownik