Wyprawa w stronę fantastyki

Podróże Guliwera wpisują się w nurt popularnej już od czasów starożytnych, a w nowożytnej Europie odnowionej przez Marca Polo (XIII/XIV w.), dokumentalnej lub na poły fikcyjnej literatury podróżniczej, w której ogromną rolę odgrywają opisy dalekich krain, zamieszkujących je ludów i ich obyczajów, nierzadko zaprawiane pewną dozą fantazji, wynikającej chociażby z niezrozumienia inności i obcości. Swift wykorzystuje motyw podróży do pokazania całkowicie fikcyjnych krajów (Liliput, Brobdingnag, Laputa, Glubbdubdrib i innych), rzekomo położonych gdzieś na obrzeżach naszych map, czyli w obrębie świata rzeczywistego.

R1F8Kb4tOXgla

Zdjęcie przedstawia dwie pierwsze strony anglojęzycznego wydania Podróże Guliwera do wielu odległych narodów świata. Na lewej karcie znajduje się portret autora. Na prawej karcie strona tytułowa.

Uwiarygodnieniu opowieści służy z jednej strony forma pamiętnikarska, z drugiej - liczne retoryczne chwyty1chwyty stosowane przez narratora.

Najdoskonalsze z nich zawarte zostały w ostatnim rozdziale powieści, gdzie czytamy: I tak, Miły Czytelniku, przekazałem ci wierne sprawozdanie z mych podróży […], a nie dbałem w nim tyle o kwiecistość, co o prawdę. Mógłbym, być może, na podobieństwo innych autorów, zaskoczyć cię nieprawdopodobnymi i przedziwnymi przygodami, lecz wolałem raczej zdać sprawę z rzeczy zwykłych […], gdyż głównym mym zamiarem było wzbogacenie twej wiedzy, a nie twa rozrywka. Dalej narrator sugeruje, że każdy autor powinien składać przysięgę przed Lordem Kanclerzem Anglii, że to, co opisuje, jest prawdą - sam oczywiście bez trudu taką przysięgę by złożył.

Czy te deklaracje narratora Podróży Guliwera są jedynie grą z fikcją literacką i retoryką? To pytanie prowadzi nas ku najważniejszej bodaj warstwie powieści, jaką jest satyrasatyrasatyra społeczna. Jonathan Swift znany był współczesnym przede wszystkim jako autor ostrych pamfletówpamfletpamfletów uderzających we wszelkie sfery życia: politykę, religię, kulturę. W swoich satyrach potrafił posługiwać się drastycznymi środkami, jak chociażby w słynnej Skromnej propozycji, w której opisał makabryczne rozwiązanie problemu głodu w Irlandii przez hodowanie dzieci na mięso. Również w przygodowej fikcji literackiej, jaką są Podróże Guliwera, zawarł rozważania społeczne, przedstawiając rozmaite przywary współczesnych sobie ludzi w krzywym zwierciadle dziwacznych ludów żyjących w nieznanych krainach. A zatem w odautorskiej retoryce tkwi przewrotne ziarno prawdy: Podróże przy całej swej fantastyczności opisują istotnie prawdziwy świat. Do najsłynniejszych satyrycznych epizodów powieści należy ten z podróży do krainy Liliputu, w którym opisane są zwalczające się frakcje zwolenników wysokich i niskich obcasów oraz trwająca od trzech lat wojna między sąsiadującymi mocarstwami - jej powodem jest spór o to, z której strony należy tłuc jajka przed zjedzeniem.

Ostatnia wyprawa Guliwera, do kraju Houyhnhnmów i Yahoosów, oprócz elementów satyry społecznej, obecnych w całym dziele, ma również cechy utopijne: opisanie doskonałego, harmonijnego społeczeństwa istot o kształtach koni. Podobnie jak we wcześniejszych utopiachUtopiautopiach - a i późniejszych antyutopiach - ład społeczny w państwie Houyhnhnmów opiera się na odgórnych przepisach regulujących życie obywateli. Wiek XX miał zrewidować te poglądy, niemniej podobne wizje społeczne stały się istotnym bodźcem dla popularnego nurtu literackiego.

Podróże Guliwera Jonathana Swifta i Frankenstein Mary Shelley to dwie powieści, które najsilniej wpłynęły na rozwój literatury fantastycznej. Historia szalonego naukowca z Ingolstadt jest archetypem powieści science fiction - eksperyment doktora Frankensteina odbija poglądy naukowe epoki, jest również wyrazem dążenia romantyków do zrównania się z Bogiem w dziele tworzenia. Powieść Swifta z kolei wprowadza elementy, które okażą się ważne zarówno dla fantastyki naukowej jak i literatury fantasy.

RhdomlvwWCR7C1

Obraz przedstawia młodego mężczyznę o pełnej, owalnej twarzy z wyraźnie zaznaczonym drugim podbródkiem. Mężczyzna ma duże oczy, wydatny nos i długie, kręcone włosy. Ubrany jest w sutannę z dwiema białymi wypustkami pod szyją.

Na koniec należy wspomnieć o jeszcze jednej odmianie fantastyki, która zapewne zawdzięcza sporo powieści Jonathana Swifta. Mianowicie o nurcie humorystyczno‑satyrycznym w obrębie tego gatunku. Doskonałym przykładem opowiastek, w których wyobraźnia fantastycznonaukowa miesza się z groteską, wykorzystując przy tym konwencję podróży do wielu odległych narodów wszechświata, są Dzienniki gwiazdowe Stanisława Lema. Ich bohatera, Ijona Tichego, różni od Guliwera właściwie jedynie to, że jego podróże do obcych krain są zamierzone, nie jest rozbitkiem na nieznanych lądach. Natomiast zarówno drobiazgowość opisów mieszkańców poszczególnych planet i obyczajów tam panujących, jak i pomysłowość w wymyślaniu absurdalnych sytuacji, wiedzie swój literacki ród właśnie od Podróży Guliwera.

Słownik