Geneza sarmatyzmu związana jest z tzw. mitem sarmackim. Jego zwolennicy wywodzili pochodzenie narodów zamieszkujących Rzeczpospolitą, a niekiedy wręcz wszystkich Słowian od starożytnego ludu Sarmatów, który między I wiekiem p.n.e. a IV wiekiem n.e. zamieszkiwał tereny dzisiejszej Ukrainy. Informacje o waleczności tego plemienia pojawiają się już w pismach rzymskich i greckich kronikarzy, którzy kraje położone na północ od Morza Czarnego określali mianem Sarmacji. Jak twierdzi Janusz Maciejewski:

Przekonanie o sarmackim rodowodzie mieszkańców Rzeczypospolitej głosili XVI‑wieczni polscy historycy, m.in. Marcin Kromer, Maciej Stryjkowski, Stanisław Sarnicki. Maciej Miechowita, autor traktatu De duabus Sarmatiis. Europeana et Asiana, nie zgadzał się z poglądami Eneasza Piccolominiego, który pochodzenie Słowian wywodził od Scytów. W swoich tekstach powoływał się na autorytet starożytnego greckiego geografa PtolemeuszaPtolemeusz Klaudiusz (100‑168)Ptolemeusza z Aleksandrii, który równiny wschodniej i północno‑wschodniej Europy określał mianem Sarmacji. Mit zaczął być traktowany w Rzeczypospolitej jak wiarygodny przekaz. W wydanej w 1597 roku Kronice polskiej Marcin Bielski pisał:

Popularność mitu sarmackiego miała kilka przyczyn. Antyczny rodowód dodawał młodemu państwu splendoru. Istotniejsza jednak była moc budowania wspólnoty i  tożsamości narodowej w Rzeczypospolitej Obojga NarodówRzeczypospolita Obojga NarodówRzeczypospolitej Obojga Narodów zamieszkiwanej wówczas przez różne nacje: Polaków, RusinówRusiniRusinów, Litwinów, Prusaków, Inflantczyków. Janusz Majewski dowodzi, że:

Szlachta polska, litewska i ruska różniły się nie tylko językiem i tradycją, ale także religią. Jednak ideologia sarmacka czyniła z nich jedną wspólnotę, łagodziła podziały.

Wiara w szczególną rolę Sarmatów, a przede wszystkim w obdarzenie ich przez Boga wyjątkowymi łaskami oraz zadaniami stała się podstawą ideologii politycznej zakładającej władzę szlachty w całej Rzeczypospolitej. Głoszono hasła demokracji, równości i braterstwa, podkreślano znaczenie „złotej wolności” stanowiącej gwarancję szlacheckich swobód politycznych. Najwyżej ceniona była wśród nich zasada liberum veto, pozwalająca każdemu posłowi wpływać na decyzje sejmu. Umiłowanie wolności i ustrój Rzeczypospolitej porównywano do tradycji Imperium Rzymskiego.

Kultura sarmacka była bardzo bogata i wypływała z określonego systemu wartości. U jej podstaw legła tzw. triada sarmacka, opierająca się na wolności, wierze oraz ojczyźnie. Sarmata był postrzegany jako z jednej strony obrońca wiary, honorowy, waleczny rycerz broniący wiary katolickiej, z drugiej zaś – poczciwy gospodarz, ziemianin, ceniący spokój, wielbiciel wiejskiej arkadii. Rok liturgiczny sarmatów był spleciony z tradycją szlachecką, ich obrzędowość wpływała na bogate mieszczaństwo, a dopełniały tego kuchnia oraz strój.

Pomimo tego bogactwa kulturowego, szybko okazało się, że ideologia sarmacka poza budowaniem narodowej wspólnoty, solidarności i patriotyzmu sprzyja anarchizacji życia publicznego. Szlachta była skłonna egzekwować swoje ,,święte prawa” siłą, przemocą, szantażem, z pominięciem rzeczowych argumentów. Mit sarmacki zaczął służyć do usprawiedliwiania działań nieetycznych, co doprowadziło do rozwoju megalomaniimegalomaniamegalomanii, ksenofobiiksenofobiaksenofobii, zaściankowości, negatywnie wpłynęło na sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej oraz sposób jej postrzegania przez państwa ościenne.

Słownik