Przeczytaj
Odrodzenie w upadku. Biblioteka Załuskich i ruch wydawniczy
Ważnym ośrodkiem upowszechniania myśli oświeceniowej stała się pierwsza w kraju publiczna biblioteka, otwarta przez braci Andrzeja i Józefa Załuskich w 1747 r. w Warszawie. Skupiła się przy niej grupa uczonych i publicystów: Maciej Dogiel publikował traktaty międzynarodowe Rzeczypospolitej, Stanisław Konarski rozpoczął edycję kompletu konstytucji sejmowych w wielotomowym wydawnictwie Volumina Legum, a gdańszczanin Gottfried Lengnich wydał drukiem opis ustroju Rzeczypospolitej. Ukazywały się także periodykiperiodyki, które miały uzupełniać, a z czasem zastąpić popularne w czasach saskich kalendarze. Próbą usystematyzowania wiedzy była wydana w latach 1745–1746 encyklopedia autorstwa księdza Benedykta Chmielowskiego, zatytułowana Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencyi pełna. Wydana zaledwie pięć lat przed ukazaniem się pierwszego tomu Wielkiej encyklopedii francuskiej, z pewnością nie była dziełem tej samej miary, ale zawierała też niemało przydatnych informacji.
Powstanie Collegium Nobilium
Podstawową wiedzę przyswajano w szkołach parafialnych, które stały wprawdzie na niskim poziomie, za to ich sieć była dość gęsta. Szlachta zdobywała wiedzę w ponad stu kolegiach, prowadzonych przez jezuitów i konkurujących z nimi pijarówpijarów. Z tego ostatniego zakonu wywodził się Stanisław Konarski, który w 1740 r. założył w Warszawie Collegium Nobilium − szkołę średnią wzorowaną na zachodnich szkołach rycerskich, mającą kształcić młodych magnatów na świadomych obywateli. Wkrótce potem inne szkoły pijarskiepijarskie, a następnie jezuickie, zaczęły naśladować reformy Konarskiego. W ten sposób stworzono mocny fundament pod dalszy rozwój oświaty w epoce stanisławowskiej.
Republikańska myśl polityczna
W czasach saskich twórczość pisarzy politycznych, którzy dążyli do zreformowania Rzeczypospolitej, określano mianem nurtu republikańskiego, gdyż chcieli oni zagwarantować zachowanie wolności. Istotą tego kierunku było przekonanie, że aby wyjść z anarchiianarchii, a zarazem uniknąć absolutyzmuabsolutyzmu, trzeba, z jednej strony ograniczyć prerogatywyprerogatywy monarchy, z drugiej zaś – uzdrowić parlamentaryzm. Temu pierwszemu miało służyć odebranie władcy prawa do nominowania na urzędy i rozdawania królewszczyznkrólewszczyzn, sądzono bowiem, że uprawnienia te pozwalają mu korumpować poddanych i dokonywać absolutystycznychabsolutystycznych zamachów. Ograniczeniu praw monarchy miało towarzyszyć także wzmocnienie sejmu, przede wszystkim poprzez ograniczenie liberum veto. W powszechnej opinii szlachty stanowiło ono jednak „źrenicę wolności”, dlatego pisarze nurtu republikańskiego nie mówili o jego całkowitym zniesieniu. Rozróżniali oni liberum veto, tzn. przeciwstawienie się pojedynczego posła konkretnej ustawie, oraz liberum rumpo – zasadę, że sprzeciw posła wobec konkretnej ustawy powoduje zerwanie sejmu. O ile to pierwsze uznawano za dopuszczalne, o tyle drugie – a tak dotąd rozumiano samo liberum veto – należało bezwzględnie znieść. Sejm miał mieć charakter kadencyjny (co oznacza, że miał być stale gotowy do wznowienia obrad przez trwającą rok lub dwa kadencję), a także przejąć prawo mianowania i kontrolowania ministrów.
Wprowadzenie takich zasad ustrojowych zaproponował już w 1703 r. Stanisław Dunin‑Karwicki. Późniejsi autorzy – Leszczyński w Głosie wolnym, wolność ubezpieczającym czy Konarski w O skutecznym rad sposobie – modyfikowali jego propozycje, mniej radykalnie ograniczając władzę królewską i pragnąc przeszczepić na grunt polski rozwiązania angielskie lub szwedzkie. Niemniej w ogólnych zarysach pozostawali oni wierni republikańskiej wizji dobrego rządu, gwarantującego zachowanie wolności przy jednoczesnym poskromieniu anarchiianarchii. Natomiast akceptacja absolutyzmuabsolutyzmu w polskiej myśli politycznej XVIII w. była rzadkim wyjątkiem, co jest zrozumiałe, zważywszy na niepopularność saskich prób przeszczepienia tego modelu ustrojowego na grunt polski oraz fakt, że ambicją piszących nie było tworzenie abstrakcyjnych wizji, lecz zaproponowanie realnego programu zmian.
Słownik
(gr. anarchia – bezrząd, a-/an- – przedrostek wskazujący na brak, niedostatek czegoś + archos – władca, wódz) brak władzy, forma struktury społeczno‑politycznej, w której nie istnieje żadna oficjalna władza państwowa i nie obowiązują żadne normy prawne; potocznie: bezprawie, samowola, chaos
(z łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) system władzy we wczesnonowożytnej Europie, w ramach którego władca sprawował niemal nieograniczoną władzę
dobra ziemskie należące do króla; od XVI w. w Rzeczypospolitej dobra państwowe
(z łac. praerogativa – przywilej) szczególne uprawnienie wynikające z zajmowanego stanowiska lub pełnionej funkcji
(z franc. périodique od gr. periodos – faza, okres) ukazujące się regularnie czasopismo
potoczna nazwa członków Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych; był to katolicki zakon męski założony w Rzymie przez św. Józefa Kalasantego pod koniec XVI w. Działalność zakonu skupiała się na prowadzeniu szkół dla młodzieży męskiej, początkowo przede wszystkim z ubogich rodzin. W drugiej połowie XVII i w XVIII w. zakon stworzył sieć szkół w kilku krajach europejskich, w tym w Polsce, konkurując pod tym względem z jezuitami. Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium w Warszawie, zapoczątkowując tym samym reformę oświaty w Rzeczypospolitej, a wielu pijarów współpracowało z Komisją Edukacji Narodowej. W XIX w. nastąpiła kasata większości polskich placówek
Słowa kluczowe
edukacja, Collegium Nobilium, reformy Konarskiego, liberum veto, szkoły parafialne, Rzeczpospolita w XVIII w., czasy saskie, polskie oświecenie
Bibliografia
Czasy saskie. Wybór źródeł, oprac. J. Feldman, Wrocław 2004.
J.A. Gierowski, Wielka historia Polski, t. 5, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), Kraków 2001.
Rzeczpospolita w dobie upadku 1700–1740. Wybór źródeł, oprac. J.A. Gierowski, Wrocław 1955.
J. Kozłowski, Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wrocław 1986.
J. Feldman, Stanisław Leszczyński, Warszawa 1984.