Periodyzacja greckiej cywilizacji

Żywe zainteresowanie otaczającym światem to jedna z najważniejszych cech cywilizacji greckiej. Początki Grecji datuje się na około XX w. p.n.e. Wtedy pojawiła się kultura zwana minojską, która, choć nie była grecka, wpłynęła na późniejszą grecką cywilizację. Z pierwszych stuleci zachował się ograniczony materiał źródłowy, dlatego wiedza na temat życia ówczesnych ludzi jest mniejsza. Historycy dzielą dzieje Greków w starożytności na kilka okresów. Najwięcej informacji mamy o epokach klasycznej i hellenistycznej.

Wyspa króla Minosa

Początki cywilizacji w Grecji sięgają I połowy II tysiąclecia i związane są z Kretą, największą wyspą na Morzu Egejskim. Pamięć o państwie kreteńskim i jego władcy Minosie oraz potężnych budowlach wzniesionych przez mieszkańców wyspy przechowały mity greckie. Badacze najdawniejszej kultury Kreteńczyków nazywają ją minojską właśnie od imienia tego mitycznego króla. Cywilizację minojską stworzył lud nieznanego pochodzenia, który z pewnością nie był spokrewniony z Grekami. Minojczycy zbudowali swoją potęgę oraz bogactwo na handlu morskim, przede wszystkim z krajami basenu Morza Śródziemnego, dokąd eksportowali ceramikę, wyroby wełniane, oliwę i wino. Na Kretę sprowadzali zaś metale, kamienie szlachetne i półszlachetne oraz pachnidła.

R1QcGP5uXNu6S

Fotografia przedstawia ruiny piętrowego budynku. Duża część budynku jest zniszczona, na piętrze kolumny podtrzymują dach. Wokół rosną drzewa.

RYQqK2kacfnka

Ilustracja przedstawia plan budynku w ujęciu od góry. Oznaczono układ pomieszczeń o różnych kształtach i wielkości, których jest w całym budynku bardzo dużo.

Zamożni Minojczycy wznieśli obszerne budowle, które archeolodzy nazwali pałacami. Do dzisiaj o dawnej potędze Krety świadczą imponujące ruiny dawnych siedzib w Knossos, Mali, Fajstos i Zakros wzniesione wokół szerokich dziedzińców w tzw. okresie starszych pałaców, czyli w latach 2000–1700 p.n.e. Brak fortyfikacji wokół miasta oraz pałacu w Knossos świadczy o tym, że Minojczycy najwyraźniej nie odczuwali zagrożenia z zewnątrz. Ściany pałaców pokrywały pogodne malowidła przedstawiające sceny rodzajowe, marynistyczne, mitologiczne oraz postaci ludzkie i zwierzęce. Na podstawie twórczości Kreteńczyków można sądzić, że wysoką pozycją cieszyły się kobiety, które na równych prawach uczestniczyły w uroczystościach i zabawach dworskich. Minojczycy posługiwali się pismem, zwanym pismem linearnym A. To sylabiczne pismo, posiłkujące się zarazem ideogramami, pozostaje do dziś nieodczytane, ponieważ nie znamy języka Kreteńczyków. Wybuch wulkanu na egejskiej wyspie Thera sprawił, że większość pałaców na Krecie legła w gruzach. Mieszkańcy wyspy zdołali jednak je odbudować w tzw. okresie młodszych pałaców (lata 1650–1450 p.n.e.). Kres potędze Krety położył dopiero najazd Achajów, plemienia, które przybyło z kontynentalnej Grecji. Zdobywcy zniszczyli imponujące budowle Minojczyków, za wyjątkiem kompleksu w Knossos, ale przejęli wiele kreteńskich zwyczajów, umiejętności oraz tradycji.

Potęga i chwała Achajów

Około 2000 lat p.n.e. południowa część Półwyspu Bałkańskiego została zasiedlona przez indoeuropejskich Achajów i Jonów, którzy tym samym znaleźli się pod przemożnym wpływem kultury minojskiej. Wkrótce ukształtowała się sieć ich królestw, z najpotężniejszym ośrodkiem w Mykenach na Peloponezie. Cywilizację Achajów uczeni nazwali mykeńską, gdyż władcy Myken dominowali nad innymi ośrodkami w kontynentalnej Grecji, takimi jak Teby, Tiryns, Sparta czy Ateny. Achajowie, na wzór Kreteńczyków, wznosili okazałe siedziby wanaksówwanakswanaksów i ośrodki produkcji rzemieślniczej, ich pozostałości to jedne z materialnych świadectw monarchii okresu mykeńskiego. W przeciwieństwie jednak do pałaców minojskich ich twierdze pełniły funkcje obronne. Achajowie wznosili je najczęściej na trudno dostępnych wzgórzach i otaczali potężnymi murami. Twierdze achajskie pozbawione były niektórych udogodnień dostępnych w kreteńskich pałacach, na przykład toalet. W XVI w. p.n.e. Mykeńczycy zaczęli tworzyć okazałe groby szybowe, imponujące miejsca pochówku ówczesnych możnowładców. Archeolodzy odnaleźli w nich luksusowe przedmioty, broń, ceramikę oraz wyroby z kości słoniowej i metali szlachetnych. W późniejszym czasie tworzyli jeszcze przestronniejsze groby kopułowe. Ściany twierdz Mykeńczycy zdobili freskami o tematyce militarnej. Achajowie posługiwali się pismem wzorowanym na kreteńskim, nazywanym pismem linearnym B. Większość tekstów zachowanych z okresu mykeńskiego to inwentarze dóbr ówczesnych królów. Wchodząc w strefę oddziaływania kultury minojskiej, Grecy przejęli zatem jej najważniejsze osiągnięcia, a w połowie II tysiąclecia p.n.e. podbili samą Kretę, osłabioną na skutek jakiegoś kataklizmu naturalnego.

R1By9KQLNyfAV

Droga prowadząca do Lwiej Bramy w ruinach mykeńskiej cytadeli. Zwróć uwagę na potężne głazy, z których powstały obwarowania starożytnych Myken. Twórcy obwarowań starali się je, w miarę możliwości, dopasować do siebie, zaś luki wypełniali piaskiem i drobnymi kamieniami. Grecy z epoki klasycznej byli przekonani, że potężne fortyfikacje w Mykenach stworzyli nie ludzie, lecz cyklopi. Stąd też pochodzi określenie „mury cyklopowe”, czyli skonstruowane z wielkich, nieobrobionych głazów.

W ciągu XII w. p.n.e. świat mykeński uległ zagładzie. Przyczyny tego zjawiska są niejasne. W grę wchodził na pewno wewnętrzny konflikt między królestwami. Istotną rolę mógł też odegrać najazd Ludów Morza (tych samych, które doprowadziły do upadku państwa Hetytów oraz spustoszyły wybrzeże Egiptu). Stare ośrodki władzy w Grecji przeważnie popadły w ruinę i np. Mykeny nigdy się już z niej nie podniosły. Zaprzestano używania pisma, doszło też do ogromnego zubożenia kultury materialnej. Zniszczenia dopełnili Dorowie – szczep grecki, który dotychczas nie odgrywał istotniejszej roli i żył na uboczu świata mykeńskiego. W okresie zamętu Dorowie powiększyli swój stan posiadania w Grecji. Migracje plemion greckich objęły wówczas wyspy Morza Egejskiego i zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej, które później nazwano Jonią. Czasy po upadku Myken i innych królestw Hellady (XII–IX w. p.n.e.) historycy nazywają Wiekami CiemnymiWieki CiemneWiekami Ciemnymi, ponieważ o tym fragmencie historii Grecji bardzo niewiele wiadomo. Jednocześnie jednak analiza późniejszej sytuacji skłania do refleksji, że to właśnie wtedy ukształtowały się zręby greckiej kultury epoki archaicznej i pojawiły się charakterystyczne dla niej zjawiska. Porządek polityczny właściwy epoce mykeńskiej upadł w Wiekach Ciemnych i nigdy już się nie odrodził. Niemal zupełnie zanikły królestwa. Na dalszych losach Greków silniej niż dotychczas zaciążyły warunki naturalne ich krainy: wysokie góry przecinające kraj, niska wartość gruntów ornych, bardzo długa i urozmaicona linia brzegowa, niewielkie zasoby bogactw naturalnych.

Troja – mity i fakty

Około 1200 r. p.n.e. wojownicy greccy najechali Troję – warowne miasto na wybrzeżu Azji Mniejszej. W VIII w. p.n.e. powstała grecka epopeja Iliada, której autorstwo przypisuje się Homerowi, opowiadająca o tym wydarzeniu. Zgodnie z poetyckim przekazem w wyprawie przeciwko Troi (w języku greckim nazywanej Ilionem) udział wzięli greccy bohaterowie, na przykład Achilles, król Myken Agamemnon oraz władca Itaki Odys. Po dziesięciu latach zaciekłych walk Achajom udało się zdobyć i zniszczyć Troję.

RmytfjVlUZCuJ

Fotografia przedstawia wzniesienie porośnięte trawą. U podnóża widać wejście obudowane kamiennymi blokami i prowadzącą do niego betonową ścieżkę.

Rm4a51Rfmw03E1

Fotografia przedstawia maskę przypominającą ludzką twarz wyżłobioną na kawałku złotej płyty.

Europejczycy do XIX w. traktowali opowieści o wyprawie Greków na Troję jako barwną legendę. Dopiero jeden z pionierów archeologii, niemiecki uczony Heinrich Schliemann dowiódł, że Troja istniała naprawdę. Schliemann już w młodości fascynował się historią starożytną, uważnie studiował dzieła Homera i marzył o odkopaniu ruin Ilionu. Brakowało mu jednak odpowiednich funduszy na sfinansowanie badań archeologicznych. Dlatego też wiele lat prowadził działalność handlową i gromadził majątek. Wreszcie w 1868 r., jako bardzo zamożny człowiek, w pełni poświęcił się swojej pasji – archeologii. W 1870 r. odkrył ruiny miasta oraz odnalazł tam bezcenne zabytkowe przedmioty. W późniejszych latach Schliemann kontynuował wykopaliska w Mykenach oraz Tirynsie, gdzie również dokonał spektakularnych odkryć. Uczony jednakże bezkrytycznie podchodził do znalezisk w Troi i Mykenach, które wiązał z bohaterami homeryckimi, takimi jak Atreusz, Priam lub Agamemnon. W rzeczywistości pochodziły one zwykle ze znacznie wcześniejszych okresów dziejów cywilizacji mykeńskiej. Wbrew opinii samego Schliemanna odkrycia archeologiczne nie dowodziły z całą pewnością prawdziwości opowieści mitycznych związanych z wojną trojańską. Jednakże współcześni uczeni zgodni są raczej co do tego, że rzeczywiście doszło do walk o Troję, które zakończyły się zdobyciem i zniszczeniem miasta. Tak czy inaczej odkrycia Schliemanna rozbudzały wyobraźnię kolejnych pokoleń archeologów. Dzieje wojny trojańskiej natomiast wciąż pozostają jednym z najważniejszych elementów wspólnej tożsamości historycznej Europejczyków. Tak o słynnym mieście pisał Zbigniew Herbert w wierszu O Troi:

Alfabet grecki

Grecy w pełni wykorzystali swoje peryferyjne położenie. Ich kraj aż do połowy I tysiąclecia p.n.e. znajdował się poza kręgiem zainteresowań wielkich mocarstw bliskowschodnich (dopiero Persowie zwrócili nań uwagę). Jednocześnie mieszkali wystarczająco blisko ludów o wyższym poziomie cywilizacyjnym, aby przejmować od nich pewne wzorce i wynalazki. Przełomowe znaczenie dla historii Grecji miało zaadaptowanie alfabetu Fenicjan (a właściwie zachodnich Semitów). Początki greckiego pisma alfabetycznego ostrożnie można datować na schyłek IX w. p.n.e. Najstarsze zachowane zapisy pochodzą z pierwszej ćwierci VIII w. p.n.e. Ich charakter pozwala zakładać, że wynalazek ten był już wówczas dość rozpowszechniony. Ukształtowanie się pisma wyznacza kres epoki Wieków Ciemnych. Grecy zyskali wyśmienite narzędzie (znacznie doskonalsze niż pismo linearne B), które wkrótce pozwoliło bujnie rozwinąć kulturę duchową.

R99ikX3KqB4Oj

Gliniane tabliczki z Krety z pismem linearnym A przechowywane w Muzeum Archeologicznym w Heraklionie. Jakie podobieństwa i różnice widzisz w tym i kolejnych przykładach pisma?

RdqmEMjvQszqC

Przykład pisma linearnego typu B – gliniane tabliczki przechowywane w Muzeum Archeologicznym w Mykenach.

RsH9duYFVP3Uy

Tabela przedstawia ewolucję pisma fenickiego w pismo neopunickie

Organizacja władzy – polis

Cywilizacja Hellady wyrosła z polispolispolis – specyficznie greckiej formacji społecznej i politycznej. Już w Wiekach Ciemnych w enklawach odgrodzonych od siebie przez łańcuchy górskie zaczęły powstawać odrębne państwa o różnej, zależnie od warunków naturalnych, wielkości. Najmniejsze z nich rozciągały się na obszarze kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych i liczyły około tysiąca obywateli. Największe – Sparta i Ateny – zajmowały po kilka tysięcy kilometrów kwadratowych i liczyły 10–30 tys. obywateli. Obywateli, a nie mieszkańców – to bardzo ważne rozróżnienie. Polis była bowiem wspólnotą ludzi posiadających prawa obywatelskie. To przede wszystkim obywatele tworzyli państwo. Fakt ten uwidacznia się w nazwach własnych poleis, np. oficjalna nazwa państwa ateńskiego brzmiała „Ateńczycy”. Za członków polis uważano jedynie dorosłych mężczyzn rodzimego pochodzenia, wyraźnie odróżniając ich od innych zamieszkujących państwo grup: kobiet, dzieci, niewolników, przybyszy. Obywatele mieli prawo uczestnictwa w życiu politycznym (od słowa polis pochodzi nazwa polityka), z drugiej zaś strony – obowiązek służenia w wojsku.

Najdawniejszym literackim świadectwem funkcjonowania polis są pomniki archaicznej literatury greckiej – epopeje Homera Iliada i Odyseja. W opisywanym tam społeczeństwie pierwszoplanową rolę odgrywali królowie i arystokracjaarystokracjaarystokracja. Nie tylko decydowali oni o działaniach politycznych, jak w wypadku wojny trojańskiej, lecz także sami uczestniczyli w zmaganiach na polu bitwy – ukazani są jako wspaniali bohaterowie, posługujący się w boju rydwanami. Po części było to wyobrażenie ludzi z VIII w. p.n.e. o czasach dawniejszych, po części zaś – wyraz kultu herosów, postaci o cechach nadludzkich, który stał się oryginalną cechą kultury greckiej czasów archaicznych.

Słownik

Słowa kluczowe

kultura minojska, kultura mykeńska, Knossos, Mykeny, Mykeńczycy, Minojczycy, Minos, pismo linearne A i B, wanaks, starożytność, starożytna Grecja, antyk

Bibliografia

Bravo B., Wipszycka E., Historia starożytnych Greków, t. 1, Warszawa 1988.

Jaczynowska M., Musiał D., Stępień M., Historia starożytna, Warszawa 2008.

Ziółkowski A., Historia powszechna: Starożytność, Warszawa 2009.