Przeczytaj
Ład aksjonormatywny w społeczeństwie
Jak sama nazwa wskazuje, na ład aksjonormatywnyaksjonormatywny składają się wartości oraz normynormy. Te ostatnie, wraz ze wzorami zachowań, stanowiącymi behawioralnybehawioralny komponent norm, gwarantują wartościom trwanie w czasie. Tym samym stabilizują porządek społeczny, który bez tych wartości uległby rozpadowi.
Zaburzenia w obrębie tego ładu nie przeczą jego istnieniu. Społeczeństwo bowiem jest czymś trwałym, niezależnie od tego, że istnieją w nim grupy kontrkulturowekontrkulturowe. Z drugiej strony ład aksjonormatywny nie jest czymś wiecznym. Podlega zmianom, tak jak wszystkie inne wymiary społeczeństwa. Tę dwoistość dostrzeżemy, analizując charakter, strukturę i funkcję ładu aksjonormatywnego.
Rodzaje norm
Kontrola społeczna i jej odpowiedź na destabilizację ładu aksjonormatywnego
Zachowania ludzkie podlegają ciągłej kontroli społecznej, którą rozumiemy jako stosowanie przez społeczeństwo różnych środków w celu przywołania jego członków do porządku, gdy się z niego wyłamują (uzyskania odpowiedniego, to jest stabilizującego ład aksjonormatywny, poziomu konformizmukonformizmu). Oczywiście w zależności od sytuacji owe środki ulegają zmianie.
Kontroli dokonują instytucje i jednostki. Kontrola społeczna może być procesem zaplanowanym i zorganizowanym. Może się też sprowadzać do bezwiednej reakcji jednych osobników na zachowania innych. Ten ostatni typ kontroli możesz czasami odczuwać jako nieuprawnione „wtrącanie” się innych osób w twoje prywatne życie.
Wprowadzenie do socjologiiWiedzą sąsiedzi kto jak siedzi. Wiadomo, kto jak się prowadzi, kto bije żonę, kto jest pijakiem, kto złodziejem. A także kto jest dobrym gospodarzem […]. Wszyscy wiedzą, jaki kto jest, a widząc, osądzają. W rezultacie całe życie człowieka jest przezroczyste i podlega kontroli zbiorowości.
Źródło: Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 160.
Takie działania stanowią przejaw kontroli społecznej. Rozpoczyna się ona od porównywania konkretnych zachowań z normami. Kończy się nałożeniem sankcjinałożeniem sankcji, gdy zachowanie okazuje się z nimi niezgodne, lub nagrodąnagrodą za zachowanie zgodne z nimi.
Sankcje – instrument kontroli społecznej służący stabilizowaniu ładu aksjonormatywnego
Kontrola społeczna dysponuje sankcjami, które mają korygować zachowanie lub karać w przypadku szczególnie ostrego naruszenia norm przez jednostki lub grupy społeczne. Pozytywna ocena powoduje najczęściej nagradzanie osób i grup wzorowo wywiązujących się ze swych obowiązków i przestrzegających zasad obowiązujących w zbiorowościach lub społeczeństwie. Nagród nie należy w tym wypadku kojarzyć tylko z dobrami materialnymi. Czasami już samo potwierdzenie przynależności do grupy (co daje jednostce poczucie bezpieczeństwa) działa jak nagroda.
Wyróżniamy zatem sankcje pozytywne, czyli nagrody w postaci szacunku, uznania, popularności, dóbr materialnych czy nagród pozycyjnych. Natomiast sankcje negatywne to różnego rodzaju kary, którymi dysponuje zbiorowość lub społeczeństwo w stosunku do jednostek czy grup.
Sankcje negatywne dają się teoretycznie uszeregować w hierarchicznym porządku dolegliwości dla sprawcy czynu nieakceptowanego społecznie (na przykład kary od upomnienia do długotrwałego więzienia). W rzeczywistości jednak zestaw kar, jakimi dysponuje społeczeństwo przez system kontroli społecznej, jest niezwykle skomplikowany. Efektywność tych kar jest uzależniona od wielu czynników. Można to wyrazić w następującym stwierdzeniu:
Im większe zagrożenie dla porządku społecznego lub ładu aksjonormatywnego grupy stanowi odstępstwo od normy i im mniejsza skłonność jednostki do – przynajmniej deklaratywnego – jej akceptowania, tym ostrzejsze i dotkliwsze dla jednostki sankcje stosowane są przez społeczeństwo (grupę) w ramach kontroli społecznej.
Kontrola społeczna – formy i rodzaje
Sposoby sprawowania kontroli społecznej nie poddają się jednoznacznej klasyfikacji. W powszechnym ujęciu państwowy system kontroli społecznej kojarzy się z przemocą i przymusem, a rodzicielski – z łagodnością i komunikacją. Zadają temu jednak kłam rodzice karzący „szlabanami” i policjanci stosujący pouczenia zamiast mandatów.
Pogarda i wykluczenie to z jednej strony jeden z najbardziej wyniszczających jednostki instrumentów karania, ale z drugiej – sankcja preferowana w grupach przeciwstawiających się z zasady stosowaniu przemocy.
Poziom formalizacji norm, sankcji i procedur
Kontrola nieformalna zabezpiecza wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i obejmuje sankcje stosowane spontanicznie, na zasadzie zwyczaju. Bardzo często ma zatem charakter niezamierzony. Rozporządza takimi sankcjami, jak: oznaki szacunki i prestiżu, wyśmiewanie, lekceważenie, pogarda, ostracyzm. Kontrola formalna chroni normy zapisane w regulaminach i kodeksach. Zabezpieczają je sankcje stosowane przez prawo (wymiar sprawiedliwości i aparat przymusu).
Charakter oddziaływania procedury kontrolnej
Kontrola społeczna może się posiłkować perswazją lub przymusem. Perswazja jest efektywna wówczas, gdy osoby mają wspólny (lub łagodniej mówiąc, niesprzeczny) system wartości. Perswazja jest wówczas skuteczna, bo można odwołać się do podzielanych wspólnie wartości oraz uznawanych norm i reguł postępowania. Nieraz mówimy innej osobie: „tak się nie robi”, „nie wypada tak się zachowywać”, „jest to nieprzyzwoite” itp. Przymus natomiast jest stosowany w przypadku sprzecznych systemów wartości, kiedy niemożliwe jest uzgodnienie kryteriów oceny konkretnego zachowania i ewentualnego skorygowania tego zachowania.
Technika oddziaływania
Twarde i miękkie formy kontroli społecznej: twarde stosują przymus i represje (najczęściej wykorzystywane są przez policję i wojsko), natomiast miękkie używają form perswazyjnych, ale często także manipulacji, kiedy kształtują wspólne postawy, odwołując się do ideologii (np. media).
Cel kontroli
Kontrola społeczna może mieć różne cele: ukaranie, zadośćuczynienie, zapobieganie, pogodzenie sprawców i ofiary, leczenie sprawców itd. Dlatego wyróżniamy różne style kontroli: penalizacyjny (koncentrujący uwagę na samym czynie), kompensacyjny (nakierowany na konsekwencje czynu), rozjemczy (skoncentrowany na relacji między sprawcą naruszającym normę a ofiarą ponoszącą z tego powodu stratę), terapeutyczny (skierowany w stronę sprawcy naruszenia norm).
Słownik
dotyczący zachowań i reakcji organizmu na bodźce zewnętrzne
odstępstwo od obowiązujących jednostkę reguł zachowania; destrukcyjne, szkodliwe zarówno w swych konsekwencjach, jak i pobudkach skłaniających jednostkę do określonych działań
mechanizm i zarazem proces przyjmowania ze środowiska społecznego i uznawania za własne poglądów, norm, wartości, wzorów zachowań, postaw w stosunku do świata, rzeczy i ludzi
mechanizm nagradzanie samego siebie za jakieś braki, defekty (np. jedzenie słodyczy jako pociecha za złą ocenę); może również oznaczać wyrównanie strat (rekompensata)
zmiana zachowania pod naciskiem faktycznym lub wyobrażonym innych osób; podporządkowanie zasadom, regułom obowiązującym w zbiorowościach lub w całym społeczeństwie
określenie trwałej grupy społecznej istniejącej w obrębie społeczeństwa globalnego, która sprzeciwia się kulturze oficjalnej, nie tworząc kultury własnej, alternatywnej wobec oficjalnej
nakaz lub zakaz określonego zachowania czy działania, mający chronić i zarazem podtrzymywać wartość cenioną w grupie lub całym społeczeństwie; trwały, przyjęty w społeczeństwie lub zbiorowościach sposób działania
wykluczenie z grupy społecznej, zbiorowości lub środowiska osoby, która czymś się naraziła, której postawa jest niezgodna z oczekiwaniami grupy w stopniu zdecydowanym
zjawiska, które naruszają normy i wartości wywołujące potępienie społeczne zbiorowości lub całego społeczeństwa i wywołujące społeczne działania mające ograniczyć, likwidować, przeciwdziałać zjawiskom
uznawanie danego czynu za zabroniony, zagrożony karą
uspołecznienie, proces nabywania przez podmiot umiejętności, przyswajania systemu wartości, norm i wzorów zachowań akceptowanych i podtrzymywanych przez zbiorowość lub społeczeństwo