Przeczytaj
Europa u schyłku XIX w.
Zjednoczenie Włoch i Niemiec należą do najważniejszych wydarzeń drugiej połowy XIX w. Włochy stały się scentralizowanym państwem ze wspólnym rządem, parlamentem i dynastią. Decyzję o przyłączeniu poszczególnych ziem pozostawiono woli ludności. Zjednoczone państwo miało ambicje kolonialne i chciało wzmocnić swoją pozycję międzynarodową.
W jaki sposób położenie terytorialne mocarstw XIX - wiecznej Europy wpływało na relacje między nimi?
Cesarstwo Niemieckie – inaczej niż Włochy – nie stała się jednością z decyzji ludu. II RzeszaII Rzesza, związek suwerennych państw, powstały na mocy decyzji władców niemieckich. Cesarz został naczelnym wodzem i reprezentował państwo na arenie międzynarodowej. Powstało państwo federalne. Pod koniec XIX w. nastąpił w Rzeszy szybki rozwój gospodarczy i rozpoczęto starania o kolonie i wpływy gospodarczo‑społeczne.
Historia powszechna. 1871–1918Uderzającym dla wieku XIX zjawiskiem jest szybki wzrost zaludnienia kuli ziemskiej. W drugiej połowie stulecia ludność świata zwiększyła się z ponad 110 mln do ponad 1500 mln (w okrągłych liczbach); w 1914 r. wynosiła już 1650 mln.
W krajach stojących na wyższym poziomie szczebla kultury i rozwoju gospodarczego na zmniejszenie się śmiertelności, zwłaszcza u dzieci, wpłynęły postępy medycyny i higieny oraz rozwój edukacji. Epidemie były rzadsze i pociągały za sobą mniej ofiar. Podniosła się przeciętna długość życia ludzkiego. Znaczną rolę we wzroście demograficznym odegrał również rozwój przemysłu, a w związku z tym zwiększone zapotrzebowanie rąk do pracy
Źródło: Janusz Pajewski, Historia powszechna. 1871–1918, Warszawa 2001, s. 7.
Takimi słowami prof. Janusz Pajewski opisuje schyłek XIX w. pod względem demograficznym. Szybkie zmiany następowały w różnych dziedzinach nauki, powstawały nowe wynalazki. Ten okres był szczególnie owocny dla wiedzy biologicznej. W 1882 r. Robert Koch odkrył bakterię gruźlicy, a rok później cholery. W 1895 r. Wilhelm Roentgen odkrył promienie X, nazywane od tego momentu promieniowaniem rentgenowskim. Znalazły one zastosowanie m.in. w medycynie i fizyce. W 1896 r. Henri Antoine Becquerel odkrył zjawisko promieniotwórczości, a dwa lata później urodzona w Warszawie Maria Skłodowska odkryła polon i rad – pierwiastki promieniotwórcze. W historii nauki otworzył się zupełnie nowy rozdział.
promieniowanie rentgenowskie.
Przyjrzyj się ilustracji i opisz pracownię XIX-wiecznego naukowca.
W Niemczech w 1892 r. Rudolf Diesel skonstruował silnik wysokoprężny, a w 1886 r. jego rodak Karl Friedrich Benz opatentował pierwszy pojazd, w którym zastosowano silnik spalinowy. W 1895 r. Francuzi, bracia Auguste i Louis Lumière, opatentowali pierwowzór dzisiejszego kinematografu. W 1865 r. Szkot Alexander Graham Bell rozpoczął eksperymenty z zakresu produkcji dźwięków i prace nad zbudowaniem telefonu, a w 1899 r. Włoch Guglielmo Marconi wysłał pierwszy telegram radiowy z Wielkiej Brytanii do Francji.
Jak można zinterpretować słowa pisarza?
O przemysłowej panoramie ówczesnej Europy pisze historyk prof. Andrzej Chwalba:
Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918Wielka Brytania pozostała […] światowym centrum handlowym oraz finansowym. Tuż za nią ulokowała się Francja, która rozwijała różnorodny przemysł, w tym znakomity metalurgiczny i zbrojeniowy (Schneider), chemiczny (Michelin) i samochodowy (Renault, Citroën, Peugeot). Mocne były francuska waluta, giełda i banki. Słabszą pozycję w gospodarce światowej miały Austro‑Węgry z powodu technologicznego zapóźnienia oraz silnego zróżnicowania geograficznego.
Źródło: Andrzej Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918, Kraków 2014, s. 70–71.
Ten sam autor Niemców przedstawia następująco:
Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918Po 1870 roku II Rzesza należała do najszybciej rozwijających się państw przemysłowych świata, a jej gospodarka stała się jedną z najbardziej konkurencyjnych pod względem jakości. W przeddzień wojny była drugą po USA potęgą przemysłową. Niemiecki przemysł chemiczny (BASF, AGFA, Beiersdorf, Friedrich Bayer, Hoechst AG) i elektrotechniczny (AEG, Siemens) nie miały sobie równych. Niemcy stworzyli potężną i nowoczesną metalurgię, której symbolem były zakłady Kruppa i Thyssena. Perfekcyjnie wykorzystali swój spóźniony start w światowej rywalizacji. Stworzyli wzorcowe laboratoria przemysłowe oraz efektywny system współpracy między państwem, przedsiębiorcami a uniwersytetami, które wówczas należały do najlepszych na świecie.
Indeks górny Jakie były przyczyny spóźnionego startu Niemiec w światowej rywalizacji gospodarczej? Indeks górny koniecJakie były przyczyny spóźnionego startu Niemiec w światowej rywalizacji gospodarczej?
Źródło: Andrzej Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918, Kraków 2014, s. 70–71.
Co o środowisku robotniczym końca XIX w. mówi fakt, iż zamieszki amerykańskich pracowników odbiły się echem w Europie?
Od połowy XIX w. działały w Europie organizacje dążące do głębokich zmian politycznych i społecznych. Rejony aktywności państwowej zarezerwowane do tej pory dla szlachty i arystokracji otworzyły się na nowe grupy ludności. Chociaż decydujący głos mieli przedstawiciele starych elit, to reformy i przemiany ustrojowe, np. rozszerzenie praw wyborczych, dały początek związkom zawodowym i partiom politycznym. Środowiska, które broniły praw robotników, dążyły do utworzenia organizacji międzynarodowej zrzeszającej różne nurty socjalistyczne. W 1864 r. powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, czyli I MiędzynarodówkaMiędzynarodówka, a w 1889 r. – II Międzynarodówka. Idea wspólnego działania nie do końca się sprawdziła, gdyż wewnętrzne spory uniemożliwiły partiom długotrwałe porozumienie.
Obroną robotników i prawami człowieka zajął się także Kościół katolicki, ale przedstawiał inną wizję społeczno‑polityczną. Papież Leon XIII wydał w 1891 r. encyklikę Rerum novarum, którą zapoczątkował nowy nurt myśli politycznej: naukę społeczną Kościoła. Ideologia ta przychylnie odnosiła się do ustrojów demokratycznych. Państwo według niej miało zapewniać dobrobyt, a Kościół powinien być strażnikiem dobrze rozumianej wolności. W encyklice Leon XIII opowiedział się za uczciwą płacą, prawami robotników i związkami zawodowymi, przez co zyskał miano „papieża robotników”. Z założeń nauki społecznej Kościoła czerpał później m.in. przemysłowiec i inicjator taśmowej produkcji samochodów, Henry Ford.
Socjaliści uważają prawo własności za ludzki wymysł nie dający się pogodzić z przyrodzoną równością ludzi i głoszą wspólnotę dóbr, a nie godząc się na znoszenie bez sprzeciwu niedostatku, uważają, że można bezkarnie naruszać własność i prawa bogatszych. Kościół natomiast o wiele przytomniej uznaje, że między ludźmi nie ma równości, gdyż w naturalny sposób różnią się pod względem sił i zdolności; uznaje także nierówność pod względem posiadanych dóbr i nakazuje, by prawo własności i zwierzchnictwa, pochodzące z samej natury, pozostawało dla każdego nietknięte i nienaruszone.
Wyjaśnij w jakim stopniu słowa papieża z przełomu XIX i XX w. są aktualne w dzisiejszych czasach.
W latach 60. XIX w. ukształtował się także inny ruch walczący o prawa konkretnej grupy społecznej. Był to ruch sufrażysteksufrażystek – domagający się przyznania praw wyborczych kobietom. Aktywistki stosowały metody nieposłuszeństwa obywatelskiego, organizowały protesty, składały petycje i dążyły do przemian świadomościowych, m.in. wygłaszając przemowy oraz drukując różnego rodzaju materiały, w tym kartki pocztowe. Ruch sufrażystek spotykał się z krytyką i sprzeciwem, a nawet agresją ze strony różnych środowisk, także kobiecych. W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii swoje struktury budowały organizacje antysufrażystowskie. Pierwszy sukces sufrażystki odniosły w 1893 r. w Nowej Zelandii, kiedy kobietom przyznano prawa wyborcze. Państwa europejskie pozostały w tej kwestii konserwatywne. Możliwość głosowania i kandydowania w wyborach kobiety zaczęły uzyskiwać dopiero po I wojnie światowej.
Oddział Ligi Kobiet Auckland żwawo i z uśmiechem puka do drzwi, by przeprowadzić wywiad z premierem na temat praw kobiet. Aktywistki działające głównie w Wielkiej Brytanii i USA walczyły o przyznanie całkowitych lub częściowych praw wyborczych. Ruch sufrażystek zalicza się do pierwszej fali feminizmu.
W jaki sposób autor ilustracji ukazał przedstawicielki sufrażystek i metody ich działania?
Ku wojnie
Pod koniec XIX w. na stosunki międzynarodowe wpływ wywarł rosnący konflikt między Anglią a Niemcami. Gdy Wielka Brytania zaniechała polityki „wspaniałego odosobnienia”, trzykrotnie – w 1898, 1899 i 1901 r. – proponowała sojusze Niemcom, które Rzesza odrzucała. Cesarz Wilhelm II nie chciał dać wiary w dobre intencje Anglików. W jednym z listów pisał nawet: Anglicy za wszelką cenę starają się znaleźć armię na kontynencie, która by się biła w obronie ich interesów: nie będzie to armia niemiecka
.
Historia powszechna. 1871–1918Pokazało się wkrótce, że nie tylko nieaktualna stała się sprawa sojuszu, ale że stosunki między Londynem a Berlinem weszły w stan rosnącego napięcia. Niewątpliwą rolę w takim układzie rzeczy odegrała rywalizacja handlowa. Oba kraje, Niemcy i Anglię, wiązały ożywione stosunki handlowe, ale jednocześnie rywalizowały one ze sobą gospodarczo w wielu krajach. Kupiec niemiecki, bardziej prężny i przedsiębiorczy niż angielski, a przy tym taniej sprzedający swój towar, wypierał swego konkurenta z niektórych rynków. Fakt, że przemysł niemiecki rozwijał się szybciej niż brytyjski, wzbudzał w Anglii niemałe obawy.
Źródło: Janusz Pajewski, Historia powszechna. 1871–1918, Warszawa 2001, s. 277.
Szansę na współpracę tych państw zmniejszył także fakt, że Niemcy zaczęły budować flotę wojenną. Uderzyło to w Brytyjczyków, których ambicją było panowanie na morzach. W 1889 r. Berlin podjął uchwałę o zorganizowaniu silnej marynarki wojennej. Rozpoczęto szeroką akcję propagandową wśród społeczeństwa. Do 1904 r. planowano budowę m.in. 17 okrętów liniowych, 8 pancerników i 15 krążowników.
Ostatecznie zarysował się układ dzielący Europę na dwa obozy. Przed groźbą wojny miały chronić międzynarodowe sojusze militarne. TrójporozumienieTrójporozumienie złożone z Francji, Rosji i Wielkiej Brytanii, a także TrójprzymierzeTrójprzymierze skupiające Niemcy, Austro‑Węgry oraz Włochy zawiodły jako gwarancja utrzymania pokoju. Niemcy parli do przodu z myślą o nowym podziale świata i swojej decydującej w nim roli. Zainteresowani byli również nowymi zdobyczami kolonialnymi. Pragnienie wojny okazało się silniejsze.
Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918„Moi panowie, przyszła wojna może być wojną siedmioletnią, może być trzydziestoletnią. I biada temu, kto wywoła europejski pożar, jako pierwszy wciśnie lont do beczki prochu” – w tych słowach zwracał się do posłów Reichstagu 14 maja 1890 roku ówczesny szef sztabu II Rzeszy Helmuth von Moltke (starszy).
Źródło: Andrzej Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918, Kraków 2014, s. 36.
Wyjaśnij, jaki mógł być cel umieszczania na kuflach militarnych scenek?
Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918Podczas wojny i po jej zakończeniu często pojawiały się opinie, że wszystko mogło się potoczyć zupełnie inaczej oraz że konflikt ten mógł być zostać zażegnany. Twierdzono, że nie istnieje coś takiego jak deterministyczny przymus historii i że nieprawdziwa jest teza, iż skoro wojna wybuchła, to tak miało być. Zatem czy rzeczywiście pokój do uratowania i wojny można było uniknąć? Ci, którzy tak uważali, opierali się – jak się wkrótce okazało – na kilku złudnych przesłankach. Po pierwsze, na przekonaniu o solidarności monarchów i ich rzekomej niechęci do wojny. Rzeczywiście monarchowie byli ściśle ze sobą powiązani pokrewieństwem i powinowactwem, tworząc jedną wielką rodzinę. Cesarz Wilhelm II i caryca Aleksandra Fiodorowna byli kuzynami przez swe matki, tak jak Mikołaj II i Jerzy V brytyjski, zresztą podobni do siebie jak dwie krople wody. Poprzedni brytyjski władca Edward VII był wujem cesarza Rzeszy i carycy. Prawie wszyscy monarchowie panujący w dużych i małych państwach byli skoligaceni z dynastią Sachsen‑Coburg und Gotha lub z niej się wywodzili. Bismarck złośliwie mówił o nich, że to „ogiery rozpłodowe” Europy. W pisanych do siebie listach nazywali się kochanymi i drogimi braćmi, kuzynami i przyjaciółmi. Znakiem solidarności owych „kuzynów”, cesarzy, królów i książąt był między innymi ich powszechny udział w pogrzebie zmarłej w 1901 roku królowej brytyjskiej Wiktorii, dla jednych ciotki, dla innych babki.
Źródło: Andrzej Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918, Kraków 2014, s. 45–46.
Jakie odczucia wzbudza w tobie ta fotografia?
Dekadentyzm, czyli upadek kultury
Jak twoim zdaniem można wytłumaczyć propagowane m.in. przez Gautiera hasło „sztuka dla sztuki”?
W latach 80. XIX w. rozwinął się charakterystyczny dla końca wieku nurt literacki – dekadentyzm. Szczególną popularnością cieszył się we Francji, ale wpłynął także na kształt całej sztuki europejskiej.
Dekadentyzm (z j. francuskiego decadence - upadek) sprzeciwiał się wygodnemu mieszczańskiemu życiu typowemu dla XIX -wiecznych metropolii. Przewidywał natomiast całkowity upadek dotychczasowej kultury, kryzys sztuki a także funkcjonujących do tej pory ideologii. Przedstawiciele tego nurtu twierdzili, że wszystkie możliwości wyrazu artystycznego uległy wyczerpaniu, a stworzona przez ludzi kultura i moralność moralność kierują się wyłącznie zyskiem materialnym. Pesymistyczne hasła pojawiały się w twórczości wszystkich dekadentów, niezależnie od ich pochodzenia. Polski poeta Kazimierz Przerwa‑Tetmajer głosił: Nie wierzę w nic
, a Francuz Paul Verlaine twierdził, iż wszystko wypite, zjedzone!
. Dekadenci promowali zupełnie nowy rodzaj twórcy – takiego, który żyje we własnym świecie, często wątpi, nie jest silny ani przekonany o swej wszechmocy.
Młoda PolskaDekadentom o wiele bliższa była psychologia, nauka biorąca za punkt wyjścia jednostkę ludzką. Niechęć wobec tłumu i otoczenia, przyrody nie wyłączając, prowadziła nieuchronnie do neurotycznego egotyzmu, który Oscar Wilde uznał za nieodłączny element poczucia godności ludzkiej. Ucieczce od rzeczywistości towarzyszy poszukiwanie nowych, wyrafinowanych doznań, niezwykłych przygód intelektualnych. […] Alkohol i opium pozwalają odkrywać nowe światy, wywołują niezwykłe stany psychiczne, najczęściej okazują się jednak lekarstwem na smutek i nudę.
Źródło: Jan Tomkowski, Młoda Polska, PWN 2007, s. 11.
Autorzy XIX‑wiecznych pism z zakresu psychologii i parapsychologii próbowali zdefiniować dekadentyzm jako rodzaj nerwicy i zaburzenia. Artyści uważali z kolei, że po okresie intensywnego rozwoju musi nastąpić upadek. Byli przekonani o kryzysie ówczesnej cywilizacji i nadchodzącym zmierzchu kultury europejskiej.
Czy twoim zdaniem hasła głoszone przez dekadentów mogą być atrakcyjne dla współczesnych odbiorców kultury? Uzasadnij odpowiedź.
Modernizm i koniec wieku – fin de siècle
Na lata 90. XIX w. przypada rozwój „sztuki nowoczesnej”. Modernizm – bo o nim mowa – był wyrazem zagubienia i bezradności człowieka wobec radykalnych przemian cywilizacyjnych. Świat zachodni u schyłku wieku oceniany był pesymistycznie. Ludzie obawiali się negatywnych skutków industrializacji i rozwoju technicznego. Oczekiwali jakiejś katastrofy, która miała im zagrozić.
Twórcy modernizmu odrzucali pozytywistyczne idee i kult rozumu. Wracali natomiast do romantyzmu i indywidualizmu. Malarze eksperymentowali i poszukiwali nowych środków wyrazu. Nowatorskie i oryginalne były także projekty architektoniczne, wykorzystujące szkło i żelazo. Najsłynniejszym symbolem ówczesnej architektury jest wieża Eiffla, otwarta w 1889 r.
W wierszu Koniec wieku XIX Kazimierz Przerwa‑Tetmajer wyraża charakterystyczną dla epoki postawę, pełną zwątpienia i rezygnacji.
Koniec wieku XIXPrzekleństwo?… Tylko dziki, kiedy się skaleczy,
złorzeczy swemu bogu, skrytemu w przestworze.
Ironia?… Lecz największe z szyderstw czyż się może
równać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy?
Źródło: K. Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX, dostępny online [w:] wolnelektury.pl.
Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918„Neoromantycy i przedstawiciele awangardy artystycznej pojmowali wojnę jako przejaw siły ducha, jako manifestację witalności i kreatywności, przejaw siły ducha” – pisze Andrzej Chwalba, przytaczając słowa Friedricha von Bernhardi: „Wojna jest życiową zasadą […] jest wyrazem najwyższej kultury”.
Indeks górny Jak myślisz, dlaczego w ten sposób postrzegano wojnę na przełomie wieków? Indeks górny koniecJak myślisz, dlaczego w ten sposób postrzegano wojnę na przełomie wieków?
Źródło: Andrzej Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918, Kraków 2014, s. 70–71.
Dlaczego Wieża Eiffla stała się tak charakterystycznym znakiem końca XIX w.? W jaki sposób jej konstrukcja oddaje klimat tamtych czasów?
Słownik
(franc. piękna epoka, piękny okres), nazwa nadana okresowi od zakończenia wojny francusko‑pruskiej w 1871 r. do wybuchu I wojny światowej; piękna epoka była uważana za czas rozkwitu, postępu i spokoju w Europie
(franc. koniec wieku), określenie w kulturze europejskiej związane z pesymistyczną wizją schyłku, dekadenckimi tendencjami końca XIX w.
(ang. First International), ponadnarodowa organizacja skupiająca partie polityczne o podobnej ideologii, przede wszystkim socjalistycznej; I Międzynarodówka powstała w 1864 r. w Londynie i funkcjonowała do roku 1876
(niem. Reich) historyczna nazwa państwa niemieckiego; w latach 962‑1808 istniała I Rzesza - Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego; w latach 1871‑1918 II Rzesza - Cesarstwo Niemieckie; w latach 1918‑1933 Republika Weimarska; III Rzesza istniała w latach 1933‑1945
(z łac. suffragium – głos wyborczy) ruch aktywistyczny działający w końcu XIX i na początku XX w. w Wielkiej Brytanii i USA; celem ruchu sufrażystek było przyznanie pełnych lub częściowych praw wyborczych kobietom; większość aktywistek stosowała metody nieposłuszeństwa obywatelskiego, protesty, petycje, dążyła do przemian świadomościowych
(z franc. entente – porozumienie) powstający stopniowo sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Rosją, był odpowiedzią na zawarte w 1882 r. Trójprzymierze; w 1893 r. Rosja i Francja zawarły sojusz wojskowy i podjęły współpracę gospodarczą, a w 1904 r. doszło do podpisania porozumienia francusko‑brytyjskiego; podczas I wojny światowej do ententy przystąpiły kolejne państwa (łącznie 25), nie wszystkie brały udział w działaniach wojennych
układ pomiędzy Cesarstwem Niemieckim, Królestwem Włoch i Austro‑Węgrami, podpisany w 1882 r.; był rozwinięciem tajnego dwuprzymierza z 1879 r., sojuszu Niemiec i Austro‑Węgier, chroniącego oba państwa przed napaścią ze strony Rosji; Włochy opuściły układ po rozpoczęciu I wojny światowej i w maju 1915 r. i dołączyły do Trójporozumienia
Słowa kluczowe
fin de siècle, Trójporozumienie, Trójprzymierze, Niemcy, Francja, Rosja, Wielka Brytania, I wojna światowa, wyścig zbrojeń
Bibliografia
A. Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918, Kraków 2014.
J. Pajewski, Historia powszechna. 1871–1918, Warszawa 2001.
M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789–1870, Warszawa 2001.