Nowe otwarcie

Król Kazimierz przeszedł do historii z przydomkiem Wielki i jest to jedyny władca polski, który ten przydomek trwale zachował. Umierając w 1370 r., pozostawiał Polskę wzmocnioną i znacznie powiększoną.

Władca odziedziczył po swoim ojcu Władysławie Łokietku kraj liczący ledwie 115 tys. kmIndeks górny 2². W granicach Polski nie znalazły się: Śląsk zhołdowany na rzecz Czech, Mazowsze (które się usamodzielniło), Pomorze Gdańskie oraz ziemia dobrzyńska i Kujawy stracone na rzecz zakonu krzyżackiego. W skład zjednoczonego państwa wchodziła natomiast Wielkopolska, Małopolska oraz ziemia sandomierska. Polska, nad którą w 1333 r. przejął panowanie Kazimierz, swoim kształtem nawiązywała do tradycji XII‑wiecznej i nie wykraczała poza obszar historycznych ziem polskich. Natomiast za czasów ostatniego Piasta terytorium państwa polskiego wzrosło przeszło dwukrotnie, osiągając 270 tys. kmIndeks górny 2². Król odzyskał utracone przez ojca Kujawy, ziemię dobrzyńską, zhołdował Mazowsze. Nie udało mu się jednak przywrócić panowania piastowskiego nad Pomorzem i Śląskiem.

Tak duży przyrost terytorialny Polska zawdzięczała głównie podbojowi Rusi Halickiej (w latach 1340–1366). Wydarzenie to stanowiło zasadniczy przełom w polskiej polityce. Wraz z podjęciem ekspansji na wschód na długie dziesięciolecia został wyznaczony nowy kształt terytorialny państwa polskiego i nowe priorytety w polityce wewnętrznej oraz zagranicznej. Podbój Rusi Halickiej oznaczał wykroczenie poza obszar etnicznych i historycznych ziem polskich, ukształtowany jeszcze w XI wieku. Kazimierz stworzył nową Polskę, bardziej otwartą na wschód.

Tygiel kultur

Wraz z przesunięciem granic zmienił się także charakter państwa. Polska wczesnego średniowiecza była krajem jednolitym pod względem etnicznym, językowym i religijnym. Obszar państwa zamieszkiwali głównie Polacy, od XI w. na ziemiach polskich zaczęli pojawiać się Żydzi, a od XIII w. niemieccy osadnicy. Po przyłączeniu przez Kazimierza terenów wschodnich w granicach państwa polskiego znalazł się duży odsetek ludności ruskiej wyznania prawosławnego, a obok niej pojawili się również OrmianieOrmianieOrmianie, Litwini i Tatarzy. Królestwo Polskie stało się państwem różnorodnym etnicznie i religijnie. Mniejszości zamieszkujące ziemie polskie różniły się pod względem języka, kultury i obyczajowości. Z powodu braku danych statystycznych trudno dokładnie opisać stosunki etniczne za czasów Kazimierza Wielkiego. Zdecydowaną większość stanowili Polacy, a na kolejnych miejscach plasowali się Niemcy i Rusini.

Przybysze z Zachodu

Wzrost liczby ludności niemieckiej na terenach Królestwa Polskiego związany był z prowadzoną od początku XIII w. kolonizacją na prawie niemieckimkolonizacja na prawie niemieckimkolonizacją na prawie niemieckim. Przybysze z Zachodu zasiedlali polskie tereny, zakładali nowe miasta i wsie. Niemcy zajmowali wpływowe stanowiska na dworach książęcych i w hierarchii kościelnej. Silna pozycja cudzoziemców w połączeniu ze wzrostem zagrożenia ekspansją niemiecką (konflikty z Brandenburgią i Krzyżakami) spowodowała, że na przełomie XIII i XIV w. nastąpiło nasilenie postaw antyniemieckich w polskim społeczeństwie.

Za czasów Kazimierza Wielkiego spośród Niemców rekrutowała się elita miejska, dzierżąca władzę i uczestnicząca w handlu dalekosiężnym. W Krakowie Polacy stanowili około 50 proc. ludności, Niemcy zaś 35 proc. Król kontynuował podjętą w poprzednim stuleciu akcję zakładania nowych ośrodków. Niemieccy chłopi osiedlali się na południu i na wschodnich kresach państwa polskiego (w późniejszych czasach nazwani zostali oni Głuchoniemcami od niem. Taubdeutsche), zapewniając na tym obszarze obronę.

Wielu rycerzy pochodzenia niemieckiego napływało ze Śląska i Wielkopolski i osiedlało się na Rusi. Silne w tym okresie były procesy polonizacyjne. Niemieccy przybysze przyjmowali polski język i obyczajowość. Odrębność zachował jedynie patrycjat większych miast.

RvwZ5XtxR5KGC

Ilustracja przedstawia herb Bartosza Wezenborga. Na środku znajduje się czarny byk na żółtym tle. Na górze znajduje się popiersie. Na jego szyi znajduje się złoty naszyjnik, na twarzy ma przyłbicę a na głowie koronę wysadzaną kolorowymi kamieniami. Spod korony wystają włosy, które przeradzają się we wstęgi okalające cały herb. Znad korony wyodrębniają się czarne rogi.

Kochanka i bankier

RPEIBKeZyRUtJ1

Ilustracja przedstawia obraz pod tytułem Kazimierz Wielki u Esterki. Z lewej strony na schodach stoi posłaniec trzymający róg. O ceglany murek opierają się dzieci. Z prawej strony przed wejściem do budynku stoi Esterka. Prawą rękę opiera na swoim biodrze a drugą podtrzymuje szatę. Lewą nogę trzyma na betonowym bloku. W wejściu stoi brodaty mężczyzna oraz dziewczynka. Obok stoi beczka na podeście, z której napełniane są dzbany.

Drugą ważną grupą mniejszościową w miastach byli Żydzi. Ich obecność na ziemiach polskich datuje się na około XI wiek. W czasach Kazimierza Wielkiego nastąpił jednak duży napływ ludności żydowskiej, uciekającej z krajów objętych pogromamipogrompogromami: Nadrenii, Bawarii i Czech. Wielu z tych Żydów było zamożnymi przedsiębiorcami, którzy na ziemie polskie przywozili ze sobą nie tylko kapitał, ale też dobrą znajomość stosunków gospodarczych panujących na zachodzie Europy.

Największa gmina żydowska znajdowała się w Krakowie. Sytuację prawną ludności żydowskiej regulował tzw. statut kaliskistatut kaliskistatut kaliski z 1264 r., wydany przez księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego i potwierdzony kilkakrotnie przez Kazimierza. Gwarantował on odrębność prawną Żydów oraz określał swobodę działalności ekonomicznej. Przywilej ten został rozciągnięty na wszystkie ziemie Królestwa Polskiego oraz na tereny Rusi, gdzie Żydzi otrzymali możliwość prowadzenia działalności. Przychylność króla wobec ludności żydowskiej przypisuje się jego bliskim kontaktom z żydowskim bankierem Lewkiem, który nieraz udzielał królowi kredytu oraz uczestniczył w jego różnych przedsięwzięciach handlowych, np. zarządzał mennicąmennicamennicą i dzierżył żupy solneżupy solneżupy solne. Mimo królewskiej przychylności różnie układały się stosunki Żydów z chrześcijanami i nieraz dochodziło do gwałtownych napięć. Fala antyżydowskich wystąpień, która w tym czasie przetoczyła się przez zachodnią Europę, nie dotarła jednak na ziemie polskie.

R1Xp0VaQShAvh

Ilustracja przedstawia obraz pod tytułem Przyjęcie Żydów w Polsce. Tłum osób zebrany jest w półkolu przed zamkiem. W środku siedzi dziecko oraz gołębie. Część z nich stoi a część siedzi. Na ręce mężczyzny na środku siedzi czarny ptak. Z prawej strony w tle pomiędzy kolumnami stoją kolejni mężczyźni. W tle jest zamek obrośnięty zielonymi pnączami.

RmLlhp7plXvaX

Ilustracja przedstawia plan miasta Kazimierz. Jest ono z każdej strony otoczone rzeką. Miasto jest gęsto zabudowane. Miasto z brzegiem łączą w kilku miejscach mosty. W tle znajdują się wzgórza.

Zachowanie obrządku, praw i obyczajów

Inaczej sytuacja ludnościowa przedstawiała się na Rusi. O ile na ziemiach rdzennie polskich większość stanowili mimo wszystko Polacy, o tyle tereny wschodnie były prawdziwą mozaiką języków, wyznań, kultur i obyczajów. Podstawą polityki na tym obszarze stało się poszanowanie miejscowych odrębności i niepodsycanie nieporozumień z mieszkającą tu ludnością. Było to szczególnie ważne w obliczu konfliktu z Litwą i Tatarami. Kazimierz już na samym wstępie swych rządów zagwarantował bojarombojarzybojarom ruskim „zachowanie ich obrządków, praw i zwyczajów”. A w przywileju lokacyjnym Lwowa z 1356 r. władca, nadając prawo magdeburskie miastu, zobowiązywał się jednocześnie do zachowania odrębnych praw Ormian, Żydów, Tatarów i Rusinów. Pozostawił im wybór, czy chcą w konkretnej sprawie być sądzeni według prawa magdeburskiego, czy według prawa „swego narodu”. Na przykład Ormianie oprócz swojego samorządu, składającego się z wójta i rady starszych, mieli również odrębną hierarchię kościelną. Król Kazimierz w 1363 r. ufundował katedrę ormiańską, a rok później z nadania katolikosakatolikoskatolikosa Cylicji do miasta przybył metropolita Grzegorz zwany Wielkim.

R1GTiCIKLMgys

Zdjęcie przedstawia macew. Jest to kamienny blok z wyrytymi żydowskimi napisami. W czterech miejscach są wetknięte metalowe znaczniki w kształcie ostrza włóczni. Całość wisi na betonowej ścianie. Podstawa ściany jest murowana a przed nią na resztkach trawy leży prostokątny kamienny blok.

Słownik

Słowa kluczowe

Kazimierz Wielki, Żydzi, wielokulturowość, Polska w XIV–XV w., średniowiecze

Bibliografia

J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Łódź 1986.

J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. – 1370), Oficyna Wydawnicza FOGRA, 2017.

Wielka historia świata. Tomy 4 (Kształtowanie średniowiecza) oraz (Późne średniowiecze), praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności, Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

T. Jurek, E. Kizik,Historia Polski do 1572, PWN 2013.