Dwa obrazy społeczeństwa w polskiej prozie międzywojennej

Stefan Żeromski

Stefan Żeromski urodził się w 1864, a zmarł w 1925 roku. Rodzina pisarza miała pochodzenie ziemiańskie.

R1LgZ4S2oBsr21

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ukazuje w całości owalną twarz. Mężczyzna ma gęste, krótko ostrzyżone, układające się włosy. Jego czoło jest wysokie. Ma łysinę. Brwi mężczyzny są uniesione. Ma duże oczy. Patrzy na nas. Mężczyzna ma prosty nos. Ma gęste, równo przycięte wąsy. Ubrany jest w marynarkę i koszulę.

Pierwsze tomy nowel Żeromskiego wywołały poruszenie wśród krytyki. Oprócz znanej z utworów pozytywistycznych tematyki powstańczej i społecznej, odznaczały się one szczególnym rodzajem naturalizmunaturalizmnaturalizmu, zbliżającego się wręcz do okrucieństwa w przedstawianiu rzeczywistości (np. nowelę Rozdziobią nas kruki, wrony, przedstawiającą śmierć jednego z ostatnich powstańców, czytano podobno ze łzami w oczach). Cechą charakterystyczną nowel Żeromskiego jest doskonały zmysł obserwacji autora, wnikliwość analizy oraz emocjonalne podejście do opisywanych wydarzeń.

Przedwiośnie

Przedwiośnie było ostatnią powieścią Żeromskiego. Dla jej bohatera, wychowanego w rosyjskim Baku Cezarego Baryki, Polska jego przodków to wyidealizowana kraina dobrobytu i „szklanych domów”, o których opowiadali mu rodzice. Powróciwszy w rodzinne strony, Baryka musi bezustannie konfrontować tę wizję z rzeczywistością. Jego dzieje są jednocześnie pretekstem do pokazania Polski współczesnej – od ziemiańskiego, lekkomyślnego środowiska Nawłoci przez chłopską nędzę po rewolucyjny ferment wśród robotników.

Powieść wydana w 1925 r. podsumowuje pierwsze lata niepodległości państwa polskiego, ustosunkowuje się do problemu rewolucji społecznej. Czas akcji obejmuje dziesięciolecie 1914–1924 – z polskiej perspektywy jest to czas nadziei, realizacji marzeń o własnym państwie, konfrontacji wyobrażeń z rzeczywistością. Rozwarstwienie społeczeństwa (od stronnictw konserwatywnych po ruchy socjalistyczne) stanowi w powieści podłoże do ukazania dramatycznych wyborów etycznych Baryki jako młodego człowieka, który musi budować własną tożsamość w obliczu tak chaotycznej i dynamicznej historii. Warto przy tym wyjaśnić tytuł: Przedwiośnie, czyli czas wielkich nadziei na odwilż i odrodzenie, ale także moment przesilenia, które może być trudne. To także okres między dwiema epokami.

R9kVOjOwNaAwN

Ilustracja przedstawia pejzaż. Jest zima. Pośrodku ciągnie się wiejska, rozmokła droga. Pokryta jest licznymi koleinami. Stoi na niej starsza kobieta. Jej twarz jest okrągła, pomarszczona. Ma otuloną chustą głowę. Jest ubrana w ciemny płaszcz. Ma dłonie okryte rękawiczkami. Przez lewe przedramię ma przewieszoną torebkę. Oburącz trzyma dziurawy parasol. Lewą stroną drogi idzie mężczyzna w sile wieku. Postać ma owalną twarz. Jego brwi są krzaczaste. Podbródek porasta hiszpańska broda. W ustach mężczyzna trzyma fajkę. Na głowie ma futrzaną czapkę. Jest ubrany w kurtkę i spodnie. Na jego lewym ramieniu wisi strzelba. Na prawym wisi plecak. Mężczyzna odwraca się i spogląda na kobietę. Za nim podąża pies. Na drugim planie zając przebiega przez drogę. Zbliżają się do niej trzy postaci. Na ziemi leży śnieg. Rosną tu brzozy. W tle ciemne niebo i fruwające ptaki.

Zofia Nałkowska

Zofia Nałkowska urodziła się w 1884, zmarła w roku 1954. Debiutowała jako nastolatka w „Przeglądzie Tygodniowym”, a pierwszą powieść wydała w „Prawdzie” w 1904 r.

RWuLAt4Mrij0G1

Obraz przedstawia portret kobiety w sile wieku. Ma ona półdługie, pofalowane włosy. Są one starannie ułożone wokół twarzy. Grzywka zakrywa czoło. Kobieta ma owalną twarz. Jej oczy są duże, okalają je od góry wyraziste brwi. Kobieta spogląda na nas. Jej nos jest długi i prosty. Ma poważny wyraz twarzy. Na jej szyi wiszą korale.

W latach 20. pracowała przy Prezydium Rządu, w okresie procesów opozycjonistów organizowała protesty w sprawie więźniów politycznych. W czasie wojny mieszkała w Warszawie, po wojnie w Krakowie zasiadła w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich; zebrane wówczas materiały wykorzystała we wstrząsającym zbiorze opowiadań Medaliony.

W swoich pierwszych młodopolskich powieściach autorka analizowała psychikę kobiecą. Po wojnie skierowała zainteresowania w stronę człowieka jako istoty kształtowanej przez społeczeństwo, oczekiwania i opinie innych oraz historię. Romans Teresy Hennert (1924) to jedna z pierwszych powieści rozrachunkowych, ostro krytykująca rzeczywistość niepodległej Polski. Najwybitniejszą powieścią i zarazem manifestem ideowo‑filozoficznym Nałkowskiej jest Granica. Tuż przed wojną pisarka zdążyła jeszcze wydać nowatorską powieść Niecierpliwi. Po wojnie, oprócz wspomnianych Medalionów, ukazała się zaczęta w 1939 r. powieść Węzły życia. Niezwykle cenny jest także, pisany przez 55 lat, Dziennik.

Granica

Powieść drukowana w odcinkach w różnych czasopismach w latach 1932‑1934, w wydaniu książkowym ukazała się w 1935 r. Akcja toczy się w niepodległej Polsce (po 1921), ukazując życie różnych warstw społeczeństwa – od wiejskiej biedoty poprzez rodziny robotnicze, mieszczaństwo do zubożałej szlachty i ziemiaństwa.

Przedstawiając historię kariery Zenona Ziembiewicza i stopniową zmianę jego poglądów, autorka skupia się na problematyce społecznej, filozoficznej i psychologicznej. Interesuje ją przesuwanie „granic” moralnie dopuszczalnych działań (bohater w chwili objęcia stanowiska prezydenta miasta zaczyna głosić poglądy, które odrzucał jako student). Nałkowska bada rolę „schematów” (stereotypów i ról społecznych) w tym procesie, potwierdzając potoczne sformułowanie, że punkt widzenia zależy od punktu siedzenia („jest się takim, jak miejsce, w którym się jest”). Na osobowość i los człowieka mają także wpływ jego rodzina, dziedziczenie cech, które się w dzieciństwie odrzucało, a które w dorosłym życiu powiela się mimo woli (jako kolejne „schematy”). Powieść jest również dyskusją na temat granic ludzkiego poznania oraz analizą podstawowych problemów egzystencjalnychegzystencjaegzystencjalnych: miłości, śmierci, zła, charakteru i sposobu przeżywania młodości i starości. Ważnym wątkiem Granicy jest również rozważanie wokół natury ludzkiej: na ile człowiek jest istotą racjonalną, a na ile popychaną w swoich działaniach przez siły podświadome, bliższe ślepym popędom aniżeli moralnemu namysłowi.

Słownik