Stanowiska filozoficzne dotyczące relacji nauki i religii

Teoria Wielkiego Wybuchu jest powszechne akceptowana jako naukowe wyjaśnienie początku naszego Wszechświata nie tylko przez naukowców, ale również przez wielu zajmujących się kosmologiąkosmologiakosmologią filozofów oraz teologów. Zwróć jednak uwagę, że wyciągają z niej oni różne konsekwencje. Można rozumieć ją zarówno jako moment w dziejach stworzenia, jak i przyjąć hipotezę, że Wielki Wybuch nie był początkiem, lecz elementem procesu przemian, który sam w sobie jest nieskończony.

R16aleZ4C5mRC

Ilustracja przedstawia kosmos. Widoczne są skupiska galaktyk o różnych wielkościach.

Problemy nauki, religii i filozofiifilozofiafilozofii wzajemnie się przenikają, co może prowadzić do konfliktu. NaukanaukaNauka rości sobie prawo do odpowiedzi na pytania stawiane przez religię, zaś religiareligiareligia – do rozwiązywania problemów filozoficznych. Relacje między tymi trzema dziedzinami są w istocie problematyczne. Czy nauka, która odkrywa naturę rzeczywistości materialnej mówi nam coś o niematerialnym Bogu? Czy dowodzi Jego istnienia? A może jest odwrotnie – odkrycia nauki, które opisują i wyjaśniają nasz świat odwołując się do naturalnych przyczyn powinny nas przekonać, że Boga, rozumianego jako nadnaturalna siła sprawcza, po prostu nie ma?

Wspomniane wyżej kwestie, w których problematyka religijna spotyka się z naukową, nie da się rozstrzygnąć w sposób obiektywny, definitywny i akceptowalny dla wszystkich. Rozstrzygnięcie czysto religijne w sposób oczywisty jest do zaakceptowania tylko dla tych, którzy wierzą. Natomiast nauka posiada metody obiektywnego rozstrzygania sporów, jednakże omawiane problemy – dotyczące kwestii ostatecznych – przekraczają granice możliwego poznania naukowego.

Filozofia dostarcza natomiast stanowisk, które na różne sposoby rozstrzygają kwestię stosunku religii i nauki. Dopiero gdy przyjmiemy jedno z nich, możliwe staje się udzielenie odpowiedzi na postawione przed chwilą pytania. Nasza odpowiedź zależy jednak od przyjętej perspektywy. Wybór stanowiska filozoficznego, który ustala stosunek nauki i religii nie opiera się bowiem na faktach, lecz jest wyrazem naszego światopogląduświatopoglądświatopoglądu, czyli naszych przekonań dotyczących natury świata, człowieka, społeczeństwa, miejsca człowieka w świecie i sensu jego istnienia. Główne stanowiska filozoficzne, w których uwidaczniają się relacje pomiędzy nauką a religią, to: teizmteizmteizm, ateizmateizmateizm, panteizmpanteizmpanteizm, agnostycyzmagnostycyzmagnostycyzm i deizm.deizmdeizm.

Teizm

Teizm jest wiarą w istnienie jedynego, transcendentnegoTranscendencjatranscendentnego i osobowego Boga, który nie tylko stworzył Wszechświat, lecz również nieustannie podtrzymuje jego istnienie i ingeruje w jego losy. W nauce perspektywa teistyczna dąży do uzgodnienia myśli religijnej z wynikami badań naukowych. W ten sposób ujmuje to teolog, fizyk i filozof nauki, ks. Michał Heller:

Postulat uzgodnienia wiedzy naukowej z prawdami wiary wynika z faktu, że dla teistów poznanie naukowe, które dotyczy świata – rzeczywistości materialnej jest czymś innym, niż poznanie Boga, jako że Bóg jest transcendenty i przekracza dostępną ludzkiemu poznaniu rzeczywistość. Wyrażony przez Hellera sens teizmu sprowadzałby się do interpretacji wiedzy naukowej w kontekście teologicznym. Teologia ma w tym ujęciu nadawać sens wiedzy naukowej, zaś nauka – dowodzić ważności prawd ostatecznych.

Pod tym względem teizm jest przeciwieństwem panteizmu. To ostatnie stanowisko głosi jedność Boga i świata – świat ma boską naturę, jest przeniknięty przez Boga. W konsekwencji, poznając świat, poznajemy Boga. Za ważnego przedstawiciela panteizmupanteizmpanteizmu w filozofii należy uznać Barucha Spinozę (1632‑1677), który godził to stanowisko z racjonalizmem. W koncepcji Spinozy wszystko, co istnieje jest modyfikacją jednej, rozciągłej i myślącej substancji. Tym samym Spinoza utożsamił Boga i stwórcę świata z naturą (łac. Deus sive natura - „Bóg lub natura”).

RDg24Vk3YvKNI

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Ma szpakowate, rzadkie włosy. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma szpakowatą, długą brodę i wąsy. Siedzi na złotym, bogato rzeźbionym fotelu. Lewą rękę wspiera na stole i otwartej księdze. W dłoni trzyma gorejące serce. Prawą rękę, z gęsim piórem, wspiera na oparciu fotela. Głowę ma odwróconą tyłem do stołu. Patrzy na światło z napisem Veritas. Za jego plecami stoi pulpit z otwartą księgą. Mężczyzna ubrany jest w białą szatę. Na niej ma założony złoty ornat biskupi. Jest on bogato haftowany w postacie świętych. Na piersiach ma klamrę, a w jej środku twarz Jezusa Chrystusa.

R1JYnlDzwpEQY

Zdjęcie przedstawia figurkę Matki Ziemi w formie kobiety w ciąży, której brzuch to kula ziemska. Jej ciało jest zielone i nagie, jej włosy składają się z zielonych liści. Obok stoi kielich z pentagramem, szklana fiolka, bukiet kwiatów i drewniana figurka kobiecej postaci w ciąży. Obok leży naszyjnik z zielonymi kamyczkami.

Ateizm

Ateizm jest stanowiskiem, który z przesłanki, że nie sposób naukowo uzasadnić istnienia Boga, wyciąga wniosek, że Bóg nie istnieje. Przekonanie o nieistnieniu Boga bierze się z potraktowania kwestii istnienia Boga jak każdej hipotezy naukowej:

Skoro hipoteza Boga nie daje się empirycznie zweryfikować, dowodzi to nie tyle naszej niewiedzy na temat Boga, co Jego nieistnienia. Dla ateisty, istnienie Boga z naukowego punktu widzenia zostało wykluczone, a więc jedynym możliwym stosunkiem między nauką a religią jest konflikt. Ateizm przeciwstawia się zarówno teizmowi, jak i fideizmowifideizmfideizmowi. Odrzuca bowiem zarówno pogląd, że możliwe jest dowiedzenie istnienia Boga, jak i pogląd, zgodnie z którym Bóg istnieje, choć jest niepoznawalny.

RY7a7dnSEOazd

Ilustracja przedstawia starca z cyrklem, który znajduje się na słońcu i chmurze. Jest półnagi, ma długie, siwe włosy oraz brodę z wąsami. Kuca.

R1PS49Qh6bAxB

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn. Mężczyzna po lewej jest starszy i łysiejący, ma siwą brodę z wąsami oraz okulary. Ubrany jest w niebieską koszulę. Po prawej znajduje się dojrzały mężczyzna, ma krótkie włosy oraz krzaczaste brwi. Jest lekko uśmiechnięty. Ubrany jest w szary garnitur z białym krawatem w różowe flamingi.

Dowody na istnienie Boga

W filozofii spór między teizmem a ateizmem dotyczy możliwości przeprowadzenia dowodu na istnienie Boga.

Krytyka dowodów na istnienie Boga

Jak widzisz, każdy dowód na istnienie Boga może zostać podważony. Oznacza to, że kwestia istnienia Boga rozstrzygana jest na gruncie światopoglądowym. Fakt, że nie można przeprowadzić jednego rozstrzygającego dowodu na istnienie lub nieistnienie Boga będzie różnie interpretowany. Dla ateisty prowadzi on do wniosku, że Bóg nie istnieje. Dla teisty powiedzieć, że nie jest konieczne, by Bóg istniał nie prowadzi do wniosku o Jego nieistnieniu. Jest jeszcze inne możliwe stanowisko w tym sporze. To agnostycyzm.

Agnostycyzm

Innym rozwiązaniem sporu o istnienie Boga jest agnostycyzm. Agnostyk nie akceptuje dowodów na istnienie Boga, lecz w przeciwieństwie do ateisty – który wyprowadza z tej przesłanki wniosek, że Bóg nie istnieje – stwierdza, że jest to kwestia nierozstrzygalna. Agnostycyzm religijny wywodzi sę bowiem z teorii poznania; w kontekście poznawczym głosi on, że człowiek nie możne poznać nic poza zjawiskami przyrody, dostępnymi mu za pomocą zmysłów. David HumeHume DavidDavid Hume krytykował z tej perspektywy kategorię przyczynowości – ponieważ nie sposób spostrzec czegoś takiego jak przyczyna; w rzeczywistości nazywamy tak czasowe następstwo zjawisk. Immanuel KantKant ImmanuelImmanuel Kant wyprowadził stąd wniosek, że przyczyna to pewna kategoria istniejąca w naszym umyśle (tzw. kategoria rozsądkuKategorie rozsądku (intelektu)kategoria rozsądku, za pomocą której kształtuje on dane zmysłowe w procesie poznania). Poznawać mogę jednak tylko to – stwierdzał Kant – co podpada pod zmysły. Skoro Bóg nie jest przedmiotem naturalnym, nie sposób go poznać. Nie można też udowodnić istnienia Boga z samego pojęcia (dowód ontologiczny). Istnienie przedmiotu nie zawiera się bowiem w jego pojęciu. Jak mówi Kant:

Kwestię istnienia można rozstrzygać tylko a posterioria posterioria posteriori, czyli za pomocą doświadczenia. A to w przypadku Boga jest niemożliwe.

R1GVvAcX9ixnr

Ilustracja przedstawia czterech mężczyzn stojących obok siebie. Mężczyzna po lewej ma odsłonięty brzuch. Trzyma za rękę mężczyznę, który wkłada palec w jego ranę w brzuchu. Ma zaskoczony wyraz twarzy. Za nim stoją dwaj mężczyźni, którzy przyglądają się sytuacji. Mężczyzna z raną w brzuchu jest młodszy, ma ciemne, kręcone włosy oraz ubrany jest w białe szaty. Pozostali mężczyźni są starsi, mają brody i zmarszczki na twarzach. Ubrani są w czerwone szaty.

1

Protagoras z Abdery

Protagoras z Abdery

RTvMNllZmqw52

Obraz przedstawia czterech mężczyzn w togach. Trzech z nich znajduje się po lewej stronie i dyskutuje z mężczyzną po prawej stronie. Mężczyzna po prawej siedzi i wiąże ze sobą patyki. Spogląda na pozostałych. Obok rośnie drzewo. W tle znajduje się pochmurne niebo.

Protagoras z Abdery (480‑410 p. n. e.), grecki filozof, który w piśmie O bogach wyraził stanowisko agnostyczne i powiązał je ze sceptycyzmem poznawczym:

Barbara Markiewicz Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów

O bogach nie mogę stwierdzić ani że istnieją, ani że nie istnieją, ani jaka jest ich istota i jak się przejawiają; wiele bowiem okoliczności stoi na przeszkodzie ich poznaniu, a między innymi ich niewidzialność i krótkość życia ludzkiego.

q4 Źródło: Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, Warszawa 1999, s. 23.

Immanuel Kant

Immanuel Kant

R1FQzPI2XNlgO

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Agnostycyzm Kanta, który negował możliwość poznania Boga, nie odrzucał samej idei Boga, ponieważ, jak pisał:

Immanuel Kant Krytyka czystego rozumu

Pojęcie istoty najwyższej jest pod niejednym względem ideą bardzo pożyteczną.

q3a Źródło: Immanuel Kant, Krytyka czystego rozumu, tłum. Piotr Chmielowski, s. 224.

Idea Boga miała szczególne znaczenie:

• w teorii poznania Bóg był jedną z trzech idei regulatywnych, a więc wytworem ludzkiej psychiki, który gwarantował jedność poznania – wszelkiego możliwego przedmiotu poznania w ogóle.

• w filozofii moralnej – uzasadnieniem absolutyzmu etycznegoAbsolutyzm moralny (etyczny)absolutyzmu etycznego; skoro istnieją absolutne normy moralne, musi istnieć pewna instancja, która je tworzy i egzekwuje. Założenie o istnieniu Boga rozwiązywało ten problem. Uzasadnienie moralności za pomocą idei Boga nazwane zostało argumentem moralnym.

W obu przypadkach pojawia się u Kanta myśl, że Bóg, rozumiany jako pewne założenie czynione przez ludzki umysł, nadaje całościowy sens ludzkiemu doświadczeniu. Dzięki idei Boga poznającemu człowiekowi wydaje się, że Wszechświat nie jest konglomeratem chaotycznych zjawisk, lecz pewną uporządkowaną całością, zaś działającemu człowiekowi – że prawo moralne, którym się kieruje, nie jest arbitralne.

Słownik