Przeczytaj
Stanowiska filozoficzne dotyczące relacji nauki i religii
Teoria Wielkiego Wybuchu jest powszechne akceptowana jako naukowe wyjaśnienie początku naszego Wszechświata nie tylko przez naukowców, ale również przez wielu zajmujących się kosmologiąkosmologią filozofów oraz teologów. Zwróć jednak uwagę, że wyciągają z niej oni różne konsekwencje. Można rozumieć ją zarówno jako moment w dziejach stworzenia, jak i przyjąć hipotezę, że Wielki Wybuch nie był początkiem, lecz elementem procesu przemian, który sam w sobie jest nieskończony.
Problemy nauki, religii i filozofiifilozofii wzajemnie się przenikają, co może prowadzić do konfliktu. NaukaNauka rości sobie prawo do odpowiedzi na pytania stawiane przez religię, zaś religiareligia – do rozwiązywania problemów filozoficznych. Relacje między tymi trzema dziedzinami są w istocie problematyczne. Czy nauka, która odkrywa naturę rzeczywistości materialnej mówi nam coś o niematerialnym Bogu? Czy dowodzi Jego istnienia? A może jest odwrotnie – odkrycia nauki, które opisują i wyjaśniają nasz świat odwołując się do naturalnych przyczyn powinny nas przekonać, że Boga, rozumianego jako nadnaturalna siła sprawcza, po prostu nie ma?
Wspomniane wyżej kwestie, w których problematyka religijna spotyka się z naukową, nie da się rozstrzygnąć w sposób obiektywny, definitywny i akceptowalny dla wszystkich. Rozstrzygnięcie czysto religijne w sposób oczywisty jest do zaakceptowania tylko dla tych, którzy wierzą. Natomiast nauka posiada metody obiektywnego rozstrzygania sporów, jednakże omawiane problemy – dotyczące kwestii ostatecznych – przekraczają granice możliwego poznania naukowego.
Filozofia dostarcza natomiast stanowisk, które na różne sposoby rozstrzygają kwestię stosunku religii i nauki. Dopiero gdy przyjmiemy jedno z nich, możliwe staje się udzielenie odpowiedzi na postawione przed chwilą pytania. Nasza odpowiedź zależy jednak od przyjętej perspektywy. Wybór stanowiska filozoficznego, który ustala stosunek nauki i religii nie opiera się bowiem na faktach, lecz jest wyrazem naszego światopogląduświatopoglądu, czyli naszych przekonań dotyczących natury świata, człowieka, społeczeństwa, miejsca człowieka w świecie i sensu jego istnienia. Główne stanowiska filozoficzne, w których uwidaczniają się relacje pomiędzy nauką a religią, to: teizmteizm, ateizmateizm, panteizmpanteizm, agnostycyzmagnostycyzm i deizm.deizm.
Teizm
Teizm jest wiarą w istnienie jedynego, transcendentnegotranscendentnego i osobowego Boga, który nie tylko stworzył Wszechświat, lecz również nieustannie podtrzymuje jego istnienie i ingeruje w jego losy. W nauce perspektywa teistyczna dąży do uzgodnienia myśli religijnej z wynikami badań naukowych. W ten sposób ujmuje to teolog, fizyk i filozof nauki, ks. Michał Heller:
Przemówienie wygłoszone przez ks. Michała Hellera 12 marca 2008 r. w Nowym Jorku z okazji przyznania mu Nagrody TempletonaSpośród moich licznych fascynacji dwie okazały się szczególnie uporczywe i odporne na upływanie czasu – nauka i religia. Moją wadą jest to, że jestem zbyt ambitny. Zawsze chciałem robić tylko rzeczy najważniejsze. A czy może być coś ważniejszego od nauki i religii? Nauka daje nam Wiedzę, a religia daje nam Sens. I Wiedza, i Sens są niezbędnymi warunkami godnego życia. I jest paradoksem, że obie te wartości często pozostają w konflikcie. Nierzadko spotykam się z pytaniem, jak potrafię je godzić. Gdy takie pytanie bywa zadawane przez naukowca lub filozofa, nieodmiennie dziwię się, jak wykształceni ludzie mogą nie dostrzegać, iż nauka nie czyni nic innego, jak tylko eksploruje Dzieło Stworzenia.
Postulat uzgodnienia wiedzy naukowej z prawdami wiary wynika z faktu, że dla teistów poznanie naukowe, które dotyczy świata – rzeczywistości materialnej jest czymś innym, niż poznanie Boga, jako że Bóg jest transcendenty i przekracza dostępną ludzkiemu poznaniu rzeczywistość. Wyrażony przez Hellera sens teizmu sprowadzałby się do interpretacji wiedzy naukowej w kontekście teologicznym. Teologia ma w tym ujęciu nadawać sens wiedzy naukowej, zaś nauka – dowodzić ważności prawd ostatecznych.
Pod tym względem teizm jest przeciwieństwem panteizmu. To ostatnie stanowisko głosi jedność Boga i świata – świat ma boską naturę, jest przeniknięty przez Boga. W konsekwencji, poznając świat, poznajemy Boga. Za ważnego przedstawiciela panteizmupanteizmu w filozofii należy uznać Barucha Spinozę (1632‑1677), który godził to stanowisko z racjonalizmem. W koncepcji Spinozy wszystko, co istnieje jest modyfikacją jednej, rozciągłej i myślącej substancji. Tym samym Spinoza utożsamił Boga i stwórcę świata z naturą (łac. Deus sive natura - „Bóg lub natura”).
Ateizm
Ateizm jest stanowiskiem, który z przesłanki, że nie sposób naukowo uzasadnić istnienia Boga, wyciąga wniosek, że Bóg nie istnieje. Przekonanie o nieistnieniu Boga bierze się z potraktowania kwestii istnienia Boga jak każdej hipotezy naukowej:
Bóg: błędna hipotezaMoja analiza opierać się będzie na uznaniu, że Boga powinno dać się wykryć przy użyciu środków naukowych po prostu dlatego, że rzekomo odgrywa centralną rolę we wszechświecie i w życiu ludzi. Istniejące modele naukowe nie uwzględniają Boga wśród tych swoich elementów, które można obserwować i opisać. Jeśli więc Bóg istnieje, to musi pojawić się gdzieś w obrębie luk lub błędów modeli naukowych. [By Go wykryć] przedstawię hipotetyczne przykłady zjawisk, które, o ile zostaną zaobserwowane, ponad uzasadnioną wątpliwość nie mogą mieć materialnego źródła. Ponieważ według wszystkich ujęć Bóg jest niematerialny, jego obecność byłaby sygnalizowana, ponad uzasadnioną wątpliwość, przez empiryczną weryfikację takich zjawiskIndeks górny 11 Indeks górny koniec11.
Skoro hipoteza Boga nie daje się empirycznie zweryfikować, dowodzi to nie tyle naszej niewiedzy na temat Boga, co Jego nieistnienia. Dla ateisty, istnienie Boga z naukowego punktu widzenia zostało wykluczone, a więc jedynym możliwym stosunkiem między nauką a religią jest konflikt. Ateizm przeciwstawia się zarówno teizmowi, jak i fideizmowifideizmowi. Odrzuca bowiem zarówno pogląd, że możliwe jest dowiedzenie istnienia Boga, jak i pogląd, zgodnie z którym Bóg istnieje, choć jest niepoznawalny.
Dowody na istnienie Boga
W filozofii spór między teizmem a ateizmem dotyczy możliwości przeprowadzenia dowodu na istnienie Boga.
Krytyka dowodów na istnienie Boga
Jak widzisz, każdy dowód na istnienie Boga może zostać podważony. Oznacza to, że kwestia istnienia Boga rozstrzygana jest na gruncie światopoglądowym. Fakt, że nie można przeprowadzić jednego rozstrzygającego dowodu na istnienie lub nieistnienie Boga będzie różnie interpretowany. Dla ateisty prowadzi on do wniosku, że Bóg nie istnieje. Dla teisty powiedzieć, że nie jest konieczne, by Bóg istniał nie prowadzi do wniosku o Jego nieistnieniu. Jest jeszcze inne możliwe stanowisko w tym sporze. To agnostycyzm.
Agnostycyzm
Innym rozwiązaniem sporu o istnienie Boga jest agnostycyzm. Agnostyk nie akceptuje dowodów na istnienie Boga, lecz w przeciwieństwie do ateisty – który wyprowadza z tej przesłanki wniosek, że Bóg nie istnieje – stwierdza, że jest to kwestia nierozstrzygalna. Agnostycyzm religijny wywodzi sę bowiem z teorii poznania; w kontekście poznawczym głosi on, że człowiek nie możne poznać nic poza zjawiskami przyrody, dostępnymi mu za pomocą zmysłów. David HumeDavid Hume krytykował z tej perspektywy kategorię przyczynowości – ponieważ nie sposób spostrzec czegoś takiego jak przyczyna; w rzeczywistości nazywamy tak czasowe następstwo zjawisk. Immanuel KantImmanuel Kant wyprowadził stąd wniosek, że przyczyna to pewna kategoria istniejąca w naszym umyśle (tzw. kategoria rozsądkukategoria rozsądku, za pomocą której kształtuje on dane zmysłowe w procesie poznania). Poznawać mogę jednak tylko to – stwierdzał Kant – co podpada pod zmysły. Skoro Bóg nie jest przedmiotem naturalnym, nie sposób go poznać. Nie można też udowodnić istnienia Boga z samego pojęcia (dowód ontologiczny). Istnienie przedmiotu nie zawiera się bowiem w jego pojęciu. Jak mówi Kant:
Krytyka czystego rozumuSto rzeczywistych talarów nie zawiera nic więcej niż sto możliwych.
Kwestię istnienia można rozstrzygać tylko a posterioria posteriori, czyli za pomocą doświadczenia. A to w przypadku Boga jest niemożliwe.
Słownik
(łac. absolutus - zupełny, bezwzględny) pogląd głoszący, że wartości moralne są wieczne, niezmienne, powszechnie ważne, niezależnie od woli i działania człowieka oraz ocen i norm, które obowiązują w danej grupie lub społeczeństwie
(gr. agnostos - niepoznawalny) stanowisko filozoficzne, które wyklucza możliwość poznania Absolutu i sfery transcendencji. Agnostycyzm religijny wynika z agnostycyzmu poznawczego – stanowiska dotyczącego granic ludzkiego poznania, zgodnie z którym jest ono ograniczone, najczęściej do sfery zjawisk zmysłowych. Poznanie obiektywnej rzeczywistości jest według agnostycyzmu całkowicie lub częściowo niemożliwe
(łac. a posteriori - to, co późniejsze) w teorii poznania aposterioryzm to stanowisko według którego prawdziwa poznanie zawsze opiera się na doświadczeniu
(gr. a- nie, theos - bóg) stanowisko filozoficzne, które neguje istnienie Boga. Treść pojęcia zależy od koncepcji teologicznej, która zostaje zanegowana; współcześnie ateizm przybiera najczęściej formę negacji istnienia transcendentnego, często osobowego Boga, który stwarza świat, ingeruje w jego losy i utrzymuje w istnieniu
(łac. deus - bóg) stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym Bóg jest stwórcą Wszechświata, który ustanowił rządzące nim prawa, lecz od momentu stworzenia nie ingeruje jego losy, pozostawiając przyrodę jej własnemu biegowi
(łac. fides - wiara) stanowisko filozoficzne negujące rolę znaczenia rozumu ludzkiego w poznaniu i uzasadnianiu prawd ostatecznych (np. istnienia Boga); jedynym prawomocnym źródłem wiedzy wedle fideizmu jest objawienie
(gr. philosophia – umiłowanie mądrości) ogólna, racjonalna i krytyczna wiedza o wszystkim, co istnieje – przede wszystkim o: istocie i strukturze bytu, sposobach jego poznania, ocenie działań z perspektywy moralnej oraz procesach rozumowania i formułowania sądów oraz ogólna refleksja na temat miejsca człowieka w świecie. Ze względu na znaczenie źródłowe filozofię można rozumieć jako praktykę polegającą na nieustannym dążeniu do prawdy i wiedzy pewnej
pojęcia intelektu będące formami wrażeń zmysłowych. Cztery główne grupy kategorii to: kategoria ilości, jakości, stosunku i modalności
(gr. kósmos – porządek, wszechświat; logos – słowo, nauka, rozum) pierwotnie dział filozofii zajmujący się dociekaniami dotyczącymi pierwszej przyczyny świata materialnego
sposób poznawania świata, charakteryzujący się wykorzystaniem rozumu jako jedynego narzędzia wnioskowania, uznający doświadczenie jako jedyne źródło poznania świata oraz korzystający z uzgodnionej metodologii jego badania i posługujący się precyzyjnym językiem opisu swych ustaleń
(gr. pan - wszystko i theós - bóg) stanowisko filozoficzne głoszące jedność Boga i świata. Utożsamienie Boga ze światem oznacza, że są one rozumiane jako jedna całość bytowa lub substancja (monizm). Jako, że panteizm wyklucza istnienie transcendencji (Bóg jest immanentny), jest on przeciwieństwem teizmu
system określonych wierzeń oraz praktyk, określający relacje pomiędzy sferą sacrum (świętością) i boskością a jednostką, grupą, społeczeństwem. Religia wyraża się w sferze doktrynalnej (doktryna, wiara), która określa treść wierzeń, czynnościach religijnych (kult, rytuały), organizacji (np. Kościół) oraz indywidualnej duchowości
(gr. theós - bóg) stanowisko filozoficzne przyjmujące istnienie jedynego, osobowego i transcendentnego Boga, który jest stwórcą świata i nieustannie ingeruje w jego losy, sprawując nad nim opiekę
zbiór wyobrażeń i przekonań posiadanych przez każdego człowieka dotyczących podstawowych zagadnień dotyczących świata i życia
(łac. transcendens - przekraczający) istnienie na zewnątrz, poza granicami czegoś; w ontologii, relacja Boga do świata