Niemal każde rozległe obszarowo miasto europejskie posiada swoją odrębną mowę, ściśle związaną z jego historią społeczną, kulturalną, gospodarczą oraz polityczną. Nie inaczej jest z Warszawą, w której na przestrzeni wieków wykształciła się gwaragwaragwara warszawska, definiowana jako „język obszaru przestrzennego Warszawy, różnicującego się geograficznie (dzielnicowo) i nawarstwieniowo”. Jak każdy dialekt specjalny, opiera się ona na systemie językowym języka ogólnonarodowego i różni się od niego przede wszystkim w warstwie używanego słownictwa.

Zróżnicowanie środowiskowe gwary warszawskiej

Rb0YpCeQq9CKY

Graf przedstawia różne rodzaje gwary warszawskiej. Dzieli się ona na dziewięć odmian. Pierwszą z nich jest gwara inteligencji. Jej podtypami są: gwara prasy, gwara karciana oraz gwary związane z wykonywanymi zawodami, na przykład aktorska, dziennikarska, adwokacka, drukarska, filmowa i tak dalej. Drugim wariantem są gwary dzielnic Warszawy. Kolejną wersją jest gwara proletariatu. Czwarta grupa to gwara więzienna. Piątą kategorię stanowi gwara drobnomieszczańska, posługują się nią między innymi straganiarze i sklepikarze. Bardzo różnorodna jest gwara ulicy. Posługują się nią ulicznicy, dorożkarze, handlarze domokrążcy, przekupnie uliczni i żebracy. Siódmym rodzajem jest specyficzna gwara okupacji. Ósmą odmianę stanowi gwara przestępcza, która jest językiem oszustów, szulerów, złodziei i pobytowych. Dziewiątym typem jest gwara milicyjna.

Cechy stylu gwary warszawskiej

• Nagminne używanie zdrobnień. Przesadne i manierczyne używanie form zdrobniałych. Wywodziło się ze sfer mieszczańskich, które uważały, że zabieg ten wzmacnia elegancję, wytworność oraz uprzejmość każdej wypowiedzi, np. „Moja duszko, jedniutki… malenieczki, z paszteckiem…”.

• Napuszenie stylu. Nienaturalne i przesadne uwznioślenie stylu wypowiedzi, które przeniknęło, głównie z XIX‑wiecznej beletrystyki i prasy, do mowy potocznej, np. „tonie w objęciach Morfeusza” – zamiast „sypia”, czy „rycerze bata” – zamiast „dorożkarze”.

• Powszechne przeinaczanie wyrazów. Najczęściej obcojęzycznych, wynikające z trudności wymowy oraz braku właściwego zrozumienia ich treści, np. „styryna” – zamiast „stearyna”, czy „kotredans” – zamiast „kontredans”.

• Tworzenie neologizmów, czyli zupełnie nowych elementów na kanwie zastanego języka. Powstałe „nowotwory” można podzielić na te znaczeniowe – np. „codziennik” – kurtka, oraz słowotwórcze – np. „balowicz” – czyli osoba lubiąca nocną zabawę w kawiarniach – czy „uczniaki” – uczniowie.

• Czerpanie słownictwa z języka jidysz. XIX‑wieczna Warszawa była prawie w 35% zamieszkana przez Żydów, których język bardzo wyraźnie wpływał na funkcjonujący potocznie język polski. Gwara warszawska zaczerpnęła wiele wyrazów bezpośrednio z jidysz, np. „ganef”, „puryc”, „goj”.

• Przesadna grzeczność stylu w codziennej komunikacji. Szczególnie w stosunku do rodziny i najbliższych używano zwrotów typu: „mój stary” – ojciec, „mamusia żony” – teściowa. Również w relacjach z ludźmi obcymi używano sformułowań „ponad miarę” : „kochana pani”, „złociutka”, „pani starsza”.

R1bBI9I6DkHSp1

Fotografia przedstawia dojrzałego mężczyznę stojącego na ulicy, obok straganu. Postać prezentuje lewy profil. Mężczyzna ma duży nos i małe wąsy. Nosi okulary w grubej oprawie. Na głowie ma kapelusz, Jest ubrany w płaszcz. Pod stopami mężczyzny jest ustawiona drewniana skrzynka z jabłkami. Za nimi stoi prowizoryczna lada, na której leży główka kapusty. Na drugim planie ukazana jest kobieta pochylająca się nad warzywami. W tle tramwaj i kamienica.

W okresie przed- i powojennym tradycję zapoczątkowaną przez Kośmińskiego kontynuował prozaik, satyryk i publicysta Stefan Wiechecki (1896‑1979), nazywany „Homerem warszawskiej ulicy” (przydomek ten nadał mu sam Julian Tuwim). Popularny „Wiech” tworzył barwne felietony i humoreski, w których portretował codzienne życie stolicy oraz autentycznych, warszawskich postaci. Swoje utwory, pisane gwarą warszawską, publikował m.in. w „Życiu Warszawy”, „Kurierze Codziennym”, czy „Expressie Wieczornym”. Wiechecki wykreował wyjątkowych bohaterów, takich jak historyk amator Teofil Piecyk i pan Walery Wątróbka. To głównie jemu zawdzięczamy uwiecznienie gwary warszawskiej we współczesnej literaturze, co ocaliło ją przed zapomnieniem.

Dalsze losy gwary warszawskiej

Gwara warszawska przetrwała w piosenkach, filmach czy literaturze, a także w języku ogólnym, który zasiliło mnóstwo wyrazów i zjawisk typowych dla gwary. Dziś w wielu rejonach Polski możemy zjeść „schaboszczaka”, kupić „cukier puder” (zamiast „mączki cukrowej”) czy usłyszeć o sobie „tapeciara” bądź „pantoflarz”. Ogromny wpływ gwary warszawskiej na język ogólnopolski oraz inne gwary wynikał z dwóch splecionych ze sobą czynników: pozycji stolicy jako autorytetu kulturalnego, a także skupienia w Warszawie mediów docierających do wszystkich obywateli kraju.

Oprócz Stefana Wiecheckiego, w swoje utwory gwarę warszawską chętnie wplatali m.in. Julian Tuwim (we fragmentach Kwiatów polskich), Leopold Tyrmand (w kultowej powieści Zły) czy Marek Hłasko (chociażby w autobiografii Piękni dwudziestoletni). W muzyce ambasadorem gwary warszawskiej była chociażby Kapela Czerniakowska oraz Stanisław Grzesiuk, który w swoich pieśniach popularyzował przedwojenny folklor czerniakowski. Przeboje takie jak np. Bujaj się Fela i Bal na Gnojnej na stałe zagościły w świadomości wielu pokoleń Polaków. Obecnie pomimo niewielkiego zainteresowania gwarą warszawską, istnieje wielu artystów (m.in. Muniek Staszczyk), fundacji i organizacji (m.in. Stowarzyszenie Gwara Warszawska), które starają się dać jej „kolejne życie” za pomocą obfitujących w treści stron internetowych, koncertów oraz warsztatów językowych.

Słownik