Warunki rozwoju sztuki renesansowej

Końcówka XV w. i wiek XVI to dla Polski okres rozwoju gospodarczego i wzrostu zamożności wszystkich warstw społecznych. Dzięki temu rozkwitła hojność tradycyjnych mecenasów sztuki: dworu królewskiego, Kościoła i arystokracji, na znaczeniu zyskał też mecenat mieszczaństwa. Swój wkład w rozwój sztuki miała również drobniejsza szlachta, a nawet chłopi.

Napływ literatury z zagranicy i dalekie podróże poszerzały horyzonty potencjalnych mecenasów. Do rozpowszechnienia wiedzy o najnowszych trendach w architekturze i sztuce przyczyniały się wyjazdy odbywane w celach edukacyjnych i handlowych, ożywione kontakty dyplomatyczne oraz coraz silniejsze więzi towarzyskie z obcymi dworami i zagranicznym mieszczaństwem.

Renesansowe wzory docierały do Polski z dwóch kierunków: z Włoch oraz z Europy Zachodniej, zwłaszcza z południowych Niemiec i Niderlandów. Wpływy włoskie obejmowały południowe regiony kraju, a zachodnioeuropejskie – głównie północne. Pierwszych włoskich architektów i rzeźbiarzy do Krakowa sprowadził syn Kazimierza Jagiellończyka – Zygmunt I Stary, który z włoskimi wzorcami sztuki renesansowej zetknął się na Węgrzech, podczas pobytu na dworze swojego brata Władysława. Natomiast kupcy gdańscy stykali się z nowoczesną architekturą dzięki licznym podróżom handlowym. Sami również pragnęli, aby ich miasto nie odstawało od ośrodków, z którymi utrzymywało kontakty gospodarcze, i zasługiwało na podziw w oczach przyjezdnych kupców.

Architektura reprezentacyjna

RvTfwT1T9cKKR1
Salę Poselską renesansowego Zamku Królewskiego na Wawelu ozdabiały słynne głowy wykonane przez snycerza Sebastiana Tauerbacha z Wrocławia. Ze 194 oryginalnych rzeźb, ukazujących przedstawicieli wszystkich stanów społecznych, do naszych czasów przetrwało zaledwie 30. W okresie międzywojennym Xawery Dunikowski wykonał 12 nowych egzemplarzy.
Źródło: M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA, Wydawnictwo naukowe PWN, tylko do użytku edukacyjnego.

Przełomowym momentem w rozpowszechnieniu się stylu renesansowego w architekturze była przeprowadzona w latach 1507–1536 przebudowa Zamku Królewskiego na Wawelu. Realizowało ją dwóch architektów włoskich: Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berrecci. Powstał wtedy oparty na planie kwadratu renesansowy dziedziniec, otoczony trzykondygnacyjnymi krużgankamikrużganekkrużgankami, z arkadamiarkadyarkadami na parterze i pierwszym piętrze. Ostatnia, trzecia, kondygnacja wyróżniała się wyjątkowo wysokimi kolumnami podtrzymującymi okap dachu.

Do przebudowanych w stylu renesansowym komnat wchodziło się z krużganków, które stanowiły główne połączenie komunikacyjne. Komnaty otrzymały szerokie trójskrzydłowe okna. Ściany pokrywały malowidła przedstawiające sceny mitologiczne i batalistyczne, upamiętniające chwałę oręża polskiego. Sufit Sali Poselskiej został przyozdobiony najwybitniejszym dziełem snycerskimsnycerstwosnycerskim XVI w. w Polsce: zespołem 194 rzeźbionych ludzkich głów.

ROsZ87eO7sXhc
Dziedziniec Zamku Królewskiego na Wawelu. Wymień widoczne na fotografii elementy architektoniczne typowe dla renesansu.
Źródło: Zygmunt Put, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Renesansowy Wawel znany jest również z arrasówarrasarrasów – ściennych, misternie tkanych i niezwykle ozdobnych kobierców. Sprowadził je z Niderlandów Zygmunt II August. Przedstawiały one sceny biblijne, mitologiczne i obyczajowe.

RsEk2FVwGzjEg1
Arrasy to artystyczne tkaniny ścienne. Zygmunt II August swoją liczącą 170 sztuk kolekcję arrasów sprowadził z Brukseli. Cała kolekcja dzieliła się na trzy serie tematyczne. Najliczniejsza jest seria krajobrazowo‑zwierzęca, składa się z 56 sztuk przedstawiających zwierzęta na tle krajobrazu. Serię biblijną tworzy 19 wielkich arrasów obrazujących sceny z Księgi Rodzaju. Trzecia seria to arrasy herbowe, przedstawiające herby Polski i Litwy oraz monogramy Stanisława Augusta. Obecnie kolekcja liczy 138 sztuk.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Za najdoskonalsze, w pełni spójne dzieło renesansowe uchodzi kaplica Zygmuntowska na Wawelu. Zbudował ją Bartolomeo Berrecci w latach 1519–1533 dla Zygmunta I Starego jako mauzoleummauzoleummauzoleum Jagiellonów. Architekt nadał kaplicy klasyczny kształt zewnętrzny – korpus w kształcie sześcianu wieńczy spoczywająca na bębnie kopuła pokryta złotą łuską. Dla wnętrza kaplicy bardzo charakterystyczne jest wkomponowanie w jej ściany motywu łuku triumfalnego. Początkowo w kaplicy postawiono nagrobek Zygmunta I Starego i sześć posągów świętych. W latach 70. XVI w. zostały w niej umieszczone nagrobki Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki.

R3WDjFBlAS2ng
Kaplica Zygmuntowska na Wawelu.Opisz umiejscowienie kaplicy Zygmuntowskiej.
Źródło: Madzik stu, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1ThJq50yCf2f
Zamek w Pieskowej Skale.Wymień widoczne elementy architektury renesansowej.
Źródło: Jersz, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Renesansowe budownictwo rozwijało się również poza Krakowem. W Wilnie, które korzystało z osobistej opieki Zygmunta II Augusta, przebudowano zamek oraz katedrę. Jagiellonom starali się dorównać arystokraci. Na zlecenie Seweryna Bonera w stylu renesansowym został odnowiony zamek w Ogrodzieńcu. Podobną przebudowę rezydencji w Pieskowej Skale przeprowadził Hieronim Szafraniec. Obie te budowle wyróżniały wspaniałe arkadowe loggieloggialoggie – otwarte na zewnątrz wnęki umieszczone w płaszczyźnie budynku, na które wychodziły drzwi i okna prowadzące do pomieszczeń wewnętrznych. Włoski architekt Santi Gucci był natomiast budowniczym pałacu Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim. Powstał w nim wyjątkowej urody dziedziniec arkadowy o klasycznych proporcjach, wzbogacony efektownymi schodami i balkonem.

R1TrhugeQMNJz
Zamek w Baranowie Sandomierskim z lotu ptaka. Wymień i opisz cechy charakterystyczne architektury renesansowej.
Źródło: Piotr Tomaszewski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Urbanistyka i architektura miejska

RbXgShKoKuxUy1
Ratusz w Poznaniu należy do najokazalszych i najpiękniejszych zabytków renesansowej architektury miejskiej w Polsce. Odszukaj i wskaż loggię.
Źródło: A. Savin, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozwój gospodarczy miast i wzrost zamożności mieszczan przyczynił się do rozwoju budownictwa miejskiego. Patrycjat szczególnie dbał o najbardziej reprezentacyjną świecką budowlę miejską: ratusz. Poznański ratusz przebudował w stylu renesansowym Giovanni Battista di Quadro, czerpiąc wzorce z rzymskiego antyku. Front budynku zdobi reprezentacyjna loggia. Renesansowe ratusze powstały najczęściej również w wyniku przebudowy, m.in. w Sandomierzu i Tarnowie, a od podstaw został zbudowany ratusz w Zamościu.

Bogaci mieszczanie w stylu renesansowym przebudowywali lub wznosili swoje kamienice. Prowadziły do nich ozdobne portale, ich fasady często dekorowane były malowidłami, a ściany frontowe wieńczono rzeźbionymi attykamiattykaattykami. Wnętrza rozświetlały szerokie trójdzielne okna.

W miastach bądź w ich sąsiedztwie stawiano budowle o charakterze gospodarczym. Symbolem Krakowa stały się przebudowane w duchu renesansowym Sukiennice, wyróżniające się okazałymi attykami. W okolicach Kazimierza Dolnego, wzdłuż Wisły, powstał zespół wspaniałych spichlerzy, obsługujących wiślany handel zbożowy.

Najbardziej spektakularnym przedsięwzięciem w XVI‑wiecznej Polsce była budowa od podstaw, według renesansowych założeń urbanistycznych, całego miasta – Zamościa. Miasto zostało lokowane przez Jana Zamoyskiego w 1580 r. Łączyło funkcje gospodarcze, rezydencjalne i obronne: oprócz urządzeń gospodarczych i komunalnych powstała w nich rezydencja Zamojskiego, a całość została otoczona nowoczesnym bastionowym systemem fortyfikacyjnym.

R1dVcrNUNXz19
Zamość na sztychu z dzieła Georga BraunaFranza Hogenberga z 1617 r. Wskaż na planie bastiony.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Malarstwo i rzeźba

W Polsce renesansowym budowlom pod względem poziomu artystycznego dorównywała rzeźba. Dominowały w niej nagrobki i płyty nagrobne, umieszczane w kościołach. Niedoścignionym wzorem były nagrobki Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej. W odróżnieniu od rzeźb gotyckich przedstawiały one zmarłych w naturalnej pozie. Brakuje elementów grozy czy ściśle religijnych.

R1Rh3g0bi7j8a
Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, ok. 1520 r. Czy strój zmarłej jest strojem dojrzałej kobiety, czy młodej dziewczyny?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RPLjv5A6HcLhS1
Wykonany przez Bartolomea Berrecciego nagrobek biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego został umieszczony w kaplicy zbudowanej przy katedrze wawelskiej. Śpiąca w naturalnej pozie postać biskupa znajduje się na sarkofagu wstawionym do prostokątnej niszy obramowanej z obu stron kolumnami korynckimi.
Źródło: PWN Encyklopedia, tylko do użytku edukacyjnego.

Na rozwój renesansowej rzeźby nagrobnej duży wpływ wywarł wykonany przez Berrecciego nagrobek Piotra Tomickiego w niespotykanej dotąd formie opartego o ścianę sarkofagu z wizerunkiem zmarłego. Bardzo dużą wartość estetyczną posiadał również nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej w Tarnowie – będąca jego częścią postać uznawana jest za najpiękniejszą kobiecą rzeźbę renesansową w Europie.

O ile w architekturze i rzeźbie dominowały wpływy włoskie, o tyle w malarstwie – niemieckie. Obok tematyki religijnej pojawia się tematyka świecka: batalistyczna i historyczna. Jednym z najwcześniejszych przykładów polskiego malarstwa historycznego jest obraz Bitwa pod Orszą, przedstawiający zwycięstwo wojsk polskich nad armią cara Wasyla III.

RMFI89Kwh4HqK
Pracownia malarza – miniatura z Kodeksu Baltazara Behema. Oceń znaczenie iluminacji z Kodeksu Behema jako źródła historycznego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Coraz większą popularność zyskuje portret, ale w tej dziedzinie trudno w Polsce o arcydzieła. Większość artystów (właściwie powinno się mówić o rzemieślnikach) koncentrowała się raczej na dekoracyjności malowidła niż na odzwierciedlaniu osobowości modela.

R137nhaco0jkr1
Stanisław Samostrzelnik, iluminacja z Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich (Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium) Jana Długosza, przedstawiająca Jarosława Bogorię Skotnickiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wysoki poziom artystyczny osiąga zdobnictwo książek. Najwybitniejszym XVI‑wiecznym dziełem tego typu jest tzw. Kodeks Behema – zbiór statutów cechowych bogato zdobiony miniaturami przedstawiającymi realistyczne scenki z życia miejskiego. Wybitnym malarzem iluminatorem doby renesansu był cysters Stanisław Samostrzelnik, do jego najznakomitszych dzieł należą miniatury zamieszczone w Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich i ewangeliarzu Piotra Tomickiego. Samostrzelnik tworzył również obrazy tablicowe i portrety oraz malowidła ścienne.

Muzyka renesansowa

Na okres renesansu przypada także rozwój polskiej muzyki. Obok dzieł kościelnych powstawały utwory świeckie. Na dworach Jagiellonów działały zespoły muzyczne. Wraz z rozwojem druku pojawiły śpiewniki.

Do najwybitniejszych polskich kompozytorów należą Mikołaj Gomółka i Wacław z Szamotuł. Mikołaj Gomółka był autorem 150 utworów dla chóru mieszanego, napisał m.in. Melodie na Psałterz polski do Psałterza Dawidów Jana Kochanowskiego. Wacław z Szamotuł był autorem wielu pieśni, a po przejściu na kalwinizm komponował muzykę do psalmów.

Wraz z laicyzacjąlaicyzacjalaicyzacją życia rozpowszechniła się moda na taniec. Okazją do tańców były zarówno uroczystości dworskie, jak i święta ludowe.

Słownik

arkady
arkady

(franc. arcade, wł. arcato od łac. arcus – łuk) układ następujących po sobie łuków wspartych na filarach, kolumnach lub słupach

arras
arras

tkanina dekoracyjna, której nazwa wywodzi się od francuskiego miasta Arras

attyka
attyka

(z gr. attikos – pochodzący z Attyki) ścianka lub balustrada wieńcząca elewację budowli, znajdująca się zwykle ponad gzymsem

krużganek
krużganek

(z niem. Kreuzgang) ciąg komunikacyjny biegnący wzdłuż ścian budynku, najczęściej od strony dziedzińca, otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi i przykryty stropem lub sklepieniem

laicyzacja
laicyzacja

(z łac. laicus – świecki, od gr. laikos – ludowy) zeświecczenie, proces uniezależniania się różnych dziedzin życia społecznego, politycznego, kulturalnego itp. spod wpływów Kościoła

loggia
loggia

(wł.) pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, usytuowane zazwyczaj w elewacji budynku i niebędące ciągiem komunikacyjnym

mauzoleum
mauzoleum

(łac. mausoleum od gr. Mausoleion – wspaniały grobowiec Mauzolosa, z IV w. p.n.e.) monumentalny grobowiec

rozeta
rozeta

(z franc. rosette – różyczka) duży kolisty otwór okienny

snycerstwo
snycerstwo

(z niem.) sztuka rzeźbienia w drewnie

Słowa kluczowe

renesans, kaplica Zygmuntowska, Wawel renesansowy, arrasy

Bibliografia

Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.

Grzybowski S., Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.

Topolski J., Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, t. 2, Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501–1795), Poznań, 1999.