Przeczytaj
GlobalizacjaGlobalizacja
Rosnąca liczba powiązań w różnych dziedzinach życia politycznego, społecznego, ekonomicznego i kulturowego to zjawisko, z którym mieliśmy do czynienia od starożytności. Nasiliło się po wielkich odkryciach geograficznych XV i XVI wieku, gdy Europejczycy pojawili się na nowych kontynentach. Jednak dopiero dwa ostatnie stulecia, w których wielokrotnie wzrosła prędkość przemieszczania się, przyniosły niespotykane przyspieszenie przekazywania informacji, a co za tym idzie: ścierania się nowych prądów i idei.
W końcu XX i na początku XXI wieku tendencje w światowej ekonomii, polityce, demografii, życiu społecznym czy kulturze rozprzestrzeniały się i były przyjmowane w podobny sposób na całym świecie, włączając najdalsze zakątki globu.
Zjawiska kulturowe o globalnym zasięgu można opisywać przez pryzmat pięciu podstawowych wymiarów: medialnego, technologicznego, finansowego, ideologicznego i etnicznego. Ten ostatni związany jest z przemieszczaniem się ludzi wychowanych w różnych kulturach; co roku ponad 130 mln osób przenosi się z jednego kraju do innego.Indeks górny {1}{1}Indeks górny {1}{1}
Globalizacja jest możliwa dzięki ludzkiej mobilności. Ma jednak różne oblicza. Z jednej strony umożliwia swobodne przemieszczanie się, zwiedzanie egzotycznych krajów i pełniejsze korzystanie z dorobku światowej kultury. O tym, jak bolesne jest ograniczenie tych swobód miliony ludzi przekonały się podczas pandemii koronawirusa, która wybuchła na przełomie 2019 i 2020 roku. Ograniczenia w podróżowaniu osłabiły światową gospodarkę, powodując największy od dziesięcioleci kryzys. Osłabione zostały też więzi międzyludzkie, a odizolowani od siebie obywatele stali się bardziej podatni na choroby psychiczne.
Globalizacja ma też swą mroczną stronę. Oprócz utraty różnorodności kulturowej (np. zanik plemion, żyjących w odosobnieniu), powoduje też tworzenie się nowych podziałów społecznych. Uprzywilejowani - zwykle mieszkańcy najbogatszych krajów i wielkich miast - swobodnie korzystają z „otwartego świata”, zaś biedniejsi pozostają w swoim lokalnym świecie, często reagując niechęcią wobec obcych. Grupy wykluczonych często stają się zwolennikami spiskowych teorii, są też bardziej podatni na argumenty ekstremistów, np. skrajnych nacjonalistów czy separatystów.
Postępom globalizacji towarzyszył rozwój kultury masowej, czyli takiej, w której powszechny jest dostęp do środków masowego przekazu. W związku z tym, że ludzka wyobraźnia jest w coraz większym stopniu kształtowana przez mass media, są one uznawane za głównego sprawcę globalizowania się treści w społecznej świadomości.
Radio
Za twórcę radia uznawany jest Nicola Tesla (1856‑1943), amerykański wynalazca, z pochodzenia Serb. To on stworzył pierwsze urządzenie zdalnie sterowane drogą radiową, co było możliwe dzięki wytworzeniu w 1886 roku fal elektromagnetycznych przez niemieckiego fizyka żydowskiego pochodzenia – Heinricha Hertza.
Przed laty pierwszeństwo w stworzeniu radia przypisywano Włochowi Guglielmo Marconiemu (mimo że on sam przyznał się do wykorzystania prac Tesli), jednak w 1943 roku sprawę na korzyść Serba rozstrzygnął sąd w USA.
Sygnał radiowy z nadajnika po raz pierwszy popłynął 27 lipca 1896 roku z budynku Poczty Głównej w Londynie, odbiornik znajdował się na dachu w odległości 1 kilometra. Mało kto mógł wówczas przypuszczać, jak wielkie znaczenie dla ludzkości będzie miał ten wynalazek. Trzy lata po tej próbie Marconi wysłał pierwszy radiotelegram ze stacji w Anglii do oddalonej o 50 km stacji we Francji, a w 1901 roku przesłał sygnał przez Atlantyk i to właśnie ta data i to wydarzenie uznawane jest za początek radia.
Pierwsza publiczna audycja radiowa została nadana w 1914 roku na terenie Belgii. W czasie I wojny światowej radio upowszechniło się jako środek łączności. Wkrótce pojawiły się produkowane fabrycznie radioodbiorniki, dzięki którym można było słuchać audycji nadawanych regularnie od 1922 r. w Anglii, Francji i ZSRS, a od 1926 roku także w Polsce. Radio zyskało ogromną popularność w Stanach Zjednoczonych – w 1924 r. zarejestrowano tam aż 2,5 mln odbiorników.
W pierwszych latach istnienia radio pełniło głównie funkcję przekaźnika treści muzycznych i kulturalnych, kreowało też nowe standardy wypowiadania się. Docierając do szerokich rzesz odbiorców umożliwiało powszechne uczestnictwo w życiu publicznym. Dyskusyjny pozostaje wpływ radia na demokratyzację społeczeństw: o ile takie zjawisko miało miejsce w części krajów zachodnich, to w państwach totalitarnych (III Rzesza, ZSRS itd.) służyło brutalnej propagandzie i wzmacnianiu skrajnych postaw.
Siłę oddziaływania radia pokazała panika, która wybuchła w kilku amerykańskich stanach 30 października 1938 roku po nadaniu wyreżyserowanego przez Orsona Wellsa słuchowiska p.t. Wojna światów o inwazji obcych na Ziemię. Na podstawie tych wydarzeń zrealizowano w 2005 roku film Dzień, który wstrząsnął Ameryką.
W roku 1925 powstało Polskie Radio, które rok później zaczęło nadawać stały program. Oprócz audycji informacyjnych znalazły się w nim także transmisje zawodów sportowych i spektakli operowych, słuchowiska literackie oraz bajki dla dzieci.
Podczas II wojny światowej radio umożliwiało docieranie z informacjami za linie frontów, m.in. do krajów okupowanych przez Niemcy. Przepełnione patriotyzmem audycje podtrzymywały ducha oporu oraz wiarę w zwycięstwo. Z tego powodu Niemcy zakazali Polakom słuchania radia, a nawet posiadania w domach odbiorników. Mimo to potajemnie odbierano programy nadającej z Anglii radiostacji Świt, a w czasie Powstania Warszawskiego radiostacji Armii Krajowej Błyskawica, która miała bardzo duży zasięg – obejmujący całą Europę, Afrykę Północną i Bliski Wschód, jej sygnał docierał nawet do USA. Po wojnie radio pozostało jednym z głównych instrumentów propagandowych w czasach zimnej wojny.
Istotnym etapem rozwoju radia było wprowadzenie na rynek w 1954 roku odbiorników tranzystorowych z własnym zasilaniem (najpierw w USA). Były to duże, ciężkie radia wielkości małej walizki. Jeszcze pod koniec lat 50. XX wieku w wielu krajach, m.in. w Polsce, zakup odbiornika radiowego był ważnym wydarzeniem. Z czasem radioodbiorniki stały się nieodłącznym elementem życia codziennego.
Pierwsze stacje radiowe z reguły były państwowe, dopiero w latach 50. upowszechniły się rozgłośnie komercyjne (pierwsze z nich pojawiły się pod koniec lat 30. w Wielkiej Brytanii). Stacje komercyjne nie utrzymywały się z abonamentu, jak publiczne, ale z reklam. Dlatego szybko uległy sformatowaniu, świadomie adresując ofertę do konkretnych grup odbiorców. Przeważała w nich rozrywka i muzyka, spychając informacje czy publicystykę na drugi plan.
Obecnie stacje radiowe w Europie można podzielić na pięć podstawowych typów: ogólnokrajowe kanały informacyjne (zwykle publiczne), sieci komercyjne o zasięgu ogólnokrajowym, prywatne sieci w do których należą stacje lokalne, stacje regionalne), oraz mniejsze prywatne stacje lokalne.
Pod koniec lat 80. XX wieku na świecie działało ok. 30 tys. stacji radiowych, najwięcej w USA (ok. 12 tys., w tym 95 proc. prywatnych), w Europie — ponad 10 tys., w Ameryce Południowej — ok. 4,9 tys., w Azji — 3 tys., w Afryce — ok. 1 tys.
Do krajów o najbardziej rozwiniętej radiofonii na przełomie XX i XXI w. należały Stany Zjednoczone, gdzie 99 proc. gospodarstw domowych deklarowało posiadanie co najmniej jednego odbiornika (na 1000 mieszkańców przypadało ponad 2 tys. odbiorników), Wielka Brytania (na 1000 mieszkańców — ok. 1200 odbiorników), Czechy i Słowacja (ponad 800), Dania (ponad 800); Polska (ok. 430), Indie (ok. 80). Indeks górny {2}{2}Indeks górny {2}{2}
Telewizja
Historia telewizji, podobnie jak radia, sięga schyłku XIX wieku, gdy pojawiła się ogromna liczba wynalazków, wśród także nich takie, które dały początek transmisji obrazu na odległość.
Polacy wynaleźli telewizję? Zasady działania telewizji monochromatycznej czyli ekranu zbudowanego z żarówek, które wyświetlają nadawany obraz zamieniony na zbiór punktów, jako pierwszy opracował w 1877 roku polski filozof, psycholog i wynalazca Julian Ochorowicz. Zawarł je w artykule, który opublikował w ukazującym się we Lwowie czasopiśmie Kosmos. Ochorowicz nie potrafił rozwiązać problemów technicznych, związanych z budową projektowanego urządzenia, jednak przypisuje mu się zasługi teoretyczne na tym polu. Innym, nieco zapomnianym wynalazcą był Jan Szczepanik. W 1897 r. skonstruował on telektroskop czyli urządzenie służące do przesyłania na odległość, za pomocą elektryczności, ruchomego obrazu kolorowego z dźwiękiem. Polak zastrzegł swój wynalazek w Brytyjskim Urzędzie Patentowym pod numerem 5031. Jego podobizna znalazła się 3 kwietnia 1898 r. na okładce New York Timesa, a o pracach Szczepanika pisał z zachwytem m.in. Mark Twain.
Przełomowych odkryć, prowadzących do skonstruowania elektrycznego telewizora dokonał Amerykanin rosyjskiego pochodzenia - Vladimir Zworykin. Opracowana przez niego w latach 20. XX wieku lampa, służąca do przetwarzania obrazu na sygnały elektryczne, wyparła konstruowane wcześniej systemy telewizji mechanicznej. Pierwsza transmisja telewizyjna, z Londynu do Nowego Jorku odbyła się 27 stycznia 1928 roku, dzięki staraniom Szkota Johna Logie’go Bairda. Od tej pory możemy mówić o istnieniu telewizji.
Pierwszą stację nadawczą uruchomiono 1929 r. w USA. W 1936 roku w Wielkiej Brytanii rozpoczęto stałą emisję programu telewizyjnego. W Polsce eksperymentalny sygnał telewizyjny z wieżowca Prudential w Warszawie nadano 5 października 1938 roku. Obok fragmentu filmu w reżyserii Józefa Lejtesa Barbara Radziwiłłówna nadano fragment występu piosenkarza Mieczysława Fogga. W Polsce działało wówczas 25 odbiorników telewizyjnych krajowej produkcji.
Po wojnie pierwszy półgodzinny program telewizyjny nadano dopiero w 1952 roku z Instytutu Łączności w Warszawie, była to etiuda baletowa. Rok później rozpoczęto emisję stałych audycji. Pierwsza bezpośrednia transmisja międzynarodowa z Paryża do Warszawy odbyła się w 1960 roku. W Polsce w latach 60. tylko nieliczni posiadali telewizory w domu; znajdowały się one w niektórych szkołach, domach kultury czy świetlicach. Ludzie przychodzili do sali telewizyjnej niczym do kina.
Rola telewizji w kulturze masowej jeszcze wzrosła wraz z pojawieniem się nadajników satelitarnych, umożliwiających przekaz do niemal każdego miejsca na Ziemi. Pierwsza taka transmisja odbyła się w 1962 roku. Przełomowym wydarzeniem była transmisja z lądowania pierwszego człowieka na Księżycu 21 lipca 1969 roku. Telewizja zjednoczyła miliony ludzi, którzy obserwowali ten „mały krok dla człowieka, a wielki krok dla ludzkości” (te słowa wypowiedział Neil Armstrong po dotknięciu Srebrnego Globu).
Telewizja stała się najpopularniejszym medium przełomu XX i XXI wieku. Na początku tego stulecia docierała do miliardów ludzi na całym świecie. Dostarcza informacji, rozrywki, transmituje na żywo ważne wydarzenia, w tym sportowe. Jest interaktywna: poprzez różnorodne programy wciąga widzów do uczestniczenia w nich. Ma wpływ na opinie widzów, kształtując tym samym ich postawy.
Współcześni badacze krytycznie patrzą na wpływ telewizji na ludzkie postawy. W zalewie informacji, połączonym z ciągłą walką o przyciągnięcie jak największej liczby widzów (co przekłada się na wyższe wpływy z reklam), wygrywa tendencja do prezentowania informacji sensacyjnych, często związanych z agresją i przemocą. Chętnie prezentowane są katastrofy czy afery, dużym zainteresowaniem cieszą się programy, podglądające życie sztucznie wykreowanych idoli. Niektóre stacje telewizyjne, zwykle o niewielkim zasięgu, silnie podkręcają emocje widzów, kierując ich postawy w stronę fanatyzmu religijnego, bezmyślnego konsumpcjonizmukonsumpcjonizmu, nacjonalizmunacjonalizmu czy ksenofobiiksenofobii.
Z drugiej strony należy pamiętać o ważnej, kulturotwórczej roli telewizji. Dzięki niej, miliony ludzi może obcować ze sztuką, uczyć się, poznawać największe dzieła światowej literatury, sztuki, muzyki czy filmu. Telewizja może też oddziaływać na kształtowanie pozytywnych postaw: prozdrowotnych, proekologicznych, obywatelskich i innych.
Internet i media społecznościowe
Druga dekada XX w. przyniosła gwałtowny rozwój i popularyzację internetu. Na przełomie 2020 i 2021 r. korzystało z niego ok. 4,44 mld ludzi. Porównując z szacunkową populacją Ziemi, wynoszącą ok. 7,83 mld daje to 60 proc. – piszą autorzy raportu „Digital 2021”. Z kolei użytkowników telefonów komórkowych (niekoniecznie smartfonów) jest 5,22 mld. Liczba korzystających z tych udogodnień technologicznych systematycznie rośnie.
Wraz z internetem rozwinęły się tzw. media społecznościowe (m.in. serwisy Instagram, Facebook, Twitter itp.), bez których trudno obecnie sobie wyobrazić kulturę masową. Niemal każde wydarzenie jest zilustrowane i komentowane w internecie.
Rozwój internetu w zasadniczy sposób odmienił świat popkulturypopkultury, sprawił, że stała się jeszcze bardziej dostępna. Dał też ludziom możliwość sięgania do niedostępnych wcześniej źródeł wiedzy (np. wirtualne muzea czy biblioteki), ułatwił usługi (np. finansowe, komunikacyjne, turystyczne), przybliżył dalekie kraje i kultury. W tym sensie przysłużył się globalizacji.
Sport
Współczesny sport zajmuje ważną rolę w kulturze masowej. Nie chodzi jednak już w nim o antyczne idee szlachetnej i bezinteresownej rywalizacji. Sport obecnie ma swój wymiar ekonomiczny – jest źródłem zarobku dla tysięcy ludzi z nim związanych. Ma też wymiar polityczny, daje upust emocjom, wzmacnia poczucie wspólnoty, buduje więzi między ludźmi.
Wojna futbolowa
Rozegrany 15 czerwca 1969 roku mecz w czasie eliminacji do mistrzostw świata w piłce nożnej między Salwadorem a Hondurasem był bezpośrednim powodem wybuchu konfliktu zbrojnego między obu państwami. Po przegranym 0:3 meczu honduraskie radio zaapelowało do obywateli o wypędzenie salwadorskich osadników z ich ziemi (wcześniej osiedlali się na przygranicznych terenach). W Salwadorze doszło do masowych demonstracji przeciwko Hondurasowi, a 14 lipca salwadorska armia zaatakowała sąsiada. W walkach zginęło ok. 2 tysięcy ludzi. Wojna została zakończona po interwencji Organizacji Państw Amerykańskich, jednak napięcie pomiędzy państwami utrzymało się do 1972 roku.
Idea rozgrywania zawodów sportowych nawiązuje do starogreckiego obyczaju rywalizacji w Olimpii (od nazwy miejscowości pochodzi pojęcie: igrzyska olimpijskie). Pierwsze dyscypliny wyraźnie nawiązywały do powszechnych czynności, umożliwiających człowiekowi przetrwanie, takich jak: łowiectwo, wioślarstwo, łucznictwo itp. Na początku VIII wieku p.n.e. (przyjmuje się rok 776 p.n.e.) – jak głosi legenda - z inicjatywy Heraklesa Idajskiego, jednego z braci Kuretów, którzy mieli opiekować się Zeusem – odbyły się pierwsze igrzyska. W rywalizacji w biegach zwyciężył Koroibos z Elidy; w nagrodę udekorowany został wieńcem z gałązek oliwnych, pozostających do dziś symbolem pokoju.
Ostatnie starożytne igrzyska rozegrano w 393 roku naszej ery; ze względu na ich pogański charakter oraz łamanie regulaminu zawodów (m.in. zawieszenia broni podczas rywalizacji), zostały wówczas zakazane przez cesarza rzymskiego Teodozjusza I Wielkiego. Na kolejne takie zawody trzeba było czekać ponad 1500 lat. Ideę olimpijską ożywił Francuz Pierre de Coubertin. Prawdopodobnie nie przypuszczał jak bardzo wpłynął na dzieje świata. Wskrzeszone w 1896 roku igrzyska (pierwsza edycja rozegrana została w Atenach) odbywają się regularnie (przerwy nastąpiły tylko w czasie wojen światowych), a sport upowszechnił się w wielu aspektach.
Z jednej strony sport amatorski uprawiają miliony ludzi na całym świecie. Szczególnie w krajach wysokorozwiniętych, gdzie coraz mniej osób pracuje fizycznie, aktywność i ruch stały się nieodzowne w celu utrzymania poprawnej kondycji i zdrowia. Sport amatorski jest popularyzowany i wspierany przez państwo (wyraźnie to widać na przykładzie krajów skandynawskich, gdzie co roku przygotowuje się setki kilometrów tras do biegów narciarskich). Modę na aktywność fizyczną kreują też media (w tym społecznościowe), co powoduje wzmacnianie roli sportu w kulturze masowej.
Z drugiej strony rozwija się sport instytucjonalny, komercyjny, gdzie przeciętni obywatele pełnią rolę widzów. W poszczególnych krajach działają liczne związki sportowe, zrzeszające kluby i towarzystwa zajmujące się konkretnymi konkurencjami, a na poziomie międzynarodowym federacje dla poszczególnych dyscyplin. We wspieranie sportu zawodowego angażują się największe światowe koncerny, licząc na to, że sponsorowanie drużyn czy zawodników przełoży się na zbudowanie marki i finansowe zyski. Mamy zatem do czynienia z ogromną liczbą trwających praktycznie nieustannie widowisk, angażujących szerokie rzesze kibiców na całym świecie.
Sport napędza też gospodarkę. Wpływa na rozwój infrastruktury; powstają nie tylko hale sportowe, korty tenisowe, kryte pływalnie czy trasy rowerowe ale też drogi dojazdu czy hotele. Moda na aktywne spędzanie czasu powoduje rozwój turystyki, przemysłu odzieżowego (np. buty, ubrania), spożywczego (np. odżywki), usług (np. siłownie), a nawet gastronomii. Liczony w ramach szeroko pojętego rynku rekreacji, wartego na świecie ok. 1,44 bln dolarów (2021 r.), sport odpowiada za trzecią część tej sumy czyli ok. 500 miliardów dolarów – szacuje międzynarodowa firma badawcza The Business Research Company.
Rozwój sportu stał się ważnym bodźcem do rozwoju badań naukowych. Wyodrębniły się nawet specjalistyczne kierunki, np. fizjologia sportu, medycyna sportu, psychologia sportu, pedagogika sportu, socjologia sportu, teoria treningu sportowego. Dokonania naukowców z tych dziedzin wspierają prace innych, m.in. z anatomii, biochemii, farmakologii, ale też aerodynamiki czy astronautyki.
Jeszcze kilkadziesiąt lat temu na olimpiadach obok atletów rywalizowali artyści: literaci, malarze czy rzeźbiarze. Do dorobku polskich olimpijczyków należy doliczyć m.in. złoty medal dla Kazimierza Wierzyńskiego, zdobyty w 1928 roku na igrzyskach w Amsterdamie w konkurencji „prace liryczne” za cykl wierszy, złoty medal dla Józefa Klukowskiego w 1932 roku w Los Angeles za rzeźbę „Wieńczenie zawodnika” czy brązowy medal dla Jana Parandowskiego w Berlinie w 1936 roku za powieść Dysk olimpijski.
Transmisje z najważniejszych wydarzeń sportowych od lat biją rekordy popularności. Mistrzostwa Świata w piłce nożnej w Rosji w 2018 roku oglądało praktycznie... pół świata, czyli, jak oszacowała FIFA (Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej, skrót od francuskiej nazwy Fédération Internationale de Football Association), co najmniej minutę transmisji telewizyjnej obejrzało wówczas 3,26 mld widzów. To bardzo wymowny przykład globalizacji i kultury masowej.
Słownik
proces polegający na coraz szerszej wymianie handlowej, nasileniu przepływu kapitału, ludzi, technologii i informacji między państwami; wiąże się zacieraniem różnic kulturowych pomiędzy ludźmi
postawa charakteryzująca się dużym przywiązywaniem wagi do zdobywania dóbr materialnych
(z gr. ksenos – obcy + phobos – strach) niechęć, wrogość, lęk wobec obcych
(od łac. natio – naród) przekonanie i postawa uznające interes własnego narodu za najwyższą wartość, podobnie jak wszystkich elementów związanych z tym, co narodowe
kultura przeznaczona dla masowego odbiorcy
(z łac. m.in.: sub „pod”; „w obrębie” + kultura) – zespół zjawisk kulturowych, częściowo odrębnych, a nawet wrogich wobec kultury dominującej, jednakże nigdy niezrywający całkowicie związków z tą kulturą
Słowa kluczowe
demografia, globalizacja, internet, kultura masowa, media, przemiany cywilizacyjne, radio, telewizja
Bibliografia
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia Powszechna. Wiek XX, Warszawa 2012.
K. Michałek, Amerykańskie stulecie. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900‑2001, Warszawa 2004.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Mass media we współczesnym świecie. Praca zbiorowa. Redakcja naukowa V. Tanaś i W. Welskop. Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu i Nauk o Zdrowiu, Łódź 2019.