Szachy w legendach arturiańskich

W średniowieczu, analogicznie do kanonu ogólnej edukacji siedmiu sztuk wyzwolonych (septem artes liberalesseptem artes liberalesseptem artes liberales), szlachecką młodzież płci męskiej uczono siedmiu umiejętności/sprawności rycerskich (septem probitates): jazdy konnej, szermierki, strzelania z łuku, polowania z sokołem, pływania, sztuki deklamacji chansons de gestechansons de gestechansons de geste (pieśni rycerskich), układania wierszy oraz pobudzającej intelektualnie gry w szachy. Były one, obok miecza i tarczy, symbolem rycerstwa, ponieważ ich wynalezienie przypisywano Palamedesowi – nawróconemu na wiarę chrześcijańską Saracenowi (tj. przedstawicielowi jednego z koczowniczych plemion arabskich), towarzyszowi króla Artura.

RAqagCSTcVpc0

Średniowieczny obraz ukazuje ludzi grających w szachy. Przy trzech szachownicach siedzą: mężczyzna, kobieta i kolejna kobieta. W pobliżu każdej z tych osób znajduje się grupka osób obserwujących grających.

Szachownica wraz z figurami szybko stała się ważnym motywem legend arturiańskich. Plansza służy tutaj rozgrywaniu losów bohaterów. Warto pamiętać, że najpopularniejszymi postaciami romansów średniowiecznych byli rycerze Okrągłego Stołu, Tristan, Lancelot z Jeziora i Parsifal (Percival), a wszyscy oni mieli związek z szachami i toczoną za ich pomocą grą miłosną. Tristan został wysłany po irlandzką księżniczkę Izoldę Jasnowłosą – wybrankę swego wuja, króla Marka. Podczas podróży statkiem do Kornwalii rycerz i dama, umilając sobie czas grą w szachy, przypadkowo wypijają eliksir miłosny przeznaczony dla narzeczonych, w efekcie czego nieszczęśliwie się w sobie zakochują.

Dzieje słynącego z odwagi Parsifala opisał francuski truwertruwertruwer Chrétien de Troyes w Percewalu z Walii, czyli Opowieści o Graalu – niedokończonym poemacie z końca XII wieku. Jedna z jego kontynuacji, napisana ok. 1210 roku prawdopodobnie przez Wauchiera de Denain, zawiera epizod, w którym Parsifal w tajemniczym zamku odnajduje niezwykłą szachownicę samoczynnie wprawiającą w ruch stojące na niej figury. Rycerz rozegrał trzy partie i we wszystkich został pokonany. Kiedy wzburzony chciał zniszczyć magiczną tablicę, pojawiła się Pani Zamku, która go przed tym powstrzymała. Parsifal oczywiście zakochał się w niej. Później dowiedział się, że szachownica została podarowana wybrance jego serca przez Morganę le Fay, wielką czarodziejkę i żeński odpowiednik Merlina.

W innej legendzie arturiańskiej sir Lancelot du Lac znalazł się w lesie o nazwie Bez Powrotu. Można tam było zobaczyć wiele cudów. Jednym z nich był Magiczny Taniec, który najpierw zachwycał podróżnych, a potem więził ich w wiecznych pląsach. Kolejnym kuriozumkuriozumkuriozum była magiczna szachownica potrafiąca pokonać każdego przeciwnika. Lancelot zabrał ją ze sobą jako dar dla Ginewry, żony króla Artura.

Szachy jako alegoria miłości

W dawnej kulturze gra w szachy symbolizowała zarówno wojnę, jak i miłość. Motyw ten pojawia się na szkatułkach, grzebieniach, tabliczkach i pokrywach luster w XIV wieku głównie we Francji i Niemczech. Dłuższa partia pozwalała na niezobowiązujący flirt, ale rozgrywka mogła mieć też wyraźny podtekst erotyczny. Alegorią miłosnej batalii była gra w szachy toczona przez uosabiającą kobiecość Wenus i reprezentującego męską energię Marsa. Partię rozgrywaną między tymi bogami opisano w XV‑wiecznym katalońskim poemacie Scachs d’Amor. Uważa się, że jest to najwcześniejsza zarejestrowana gra według współcześnie obowiązujących zasad. Struktura wiersza opiera się na sześćdziesięciu czterech strofach odpowiadających liczbie kwadratów na szachownicy. Są one pogrupowane po trzy: pierwsza strofa w grupie przedstawia posunięcie białych, druga – czarnych, a trzecia – komentarz arbitra.

R13e6H17Kw9TV

Obraz przedstawia kobietę i mężczyznę siedzących przy stole i grających w szachy. Młoda kobieta wskazującym palcem pokazuje na szachownicę, jej głowa jest odwrócona do tyłu. Kobieta ubrana jest w wytworną suknię. Jej przeciwnik, młody mężczyzna ma ukazany jedynie fragment twarzy. Przy stole z szachami, tyłem do widza siedzi mężczyzna w zbroi i hełmie na głowie. Za kobietą stoi dwóch dojrzałych mężczyzn i młoda kobieta. U boku grającej kobiety znajduje się karzeł w stroju błazna. Obok szachownicy na stole leżą zbite pionki oraz biały kwiat.

Gra ze Śmiercią

R1JeAxzAXXeZg1

Średniowieczna rycina przedstawia szkielet ludzki grający w szachy z mężczyzną w długiej szacie. W tle obrazu roślinne motywy.

Szachownica zbudowana z naprzemiennie ułożonych pozytywnych i negatywnych elementów (białych i czarnych pól) to symbol losu oraz opozycji dobra i zła. Gra w szachy stanowi alegorię życia zgodnego z regułami społecznymi, w przeciwieństwie do niemoralnej gry w kości. Ale jest też rodzajem bitwy – w przypadku pojedynku ze śmiercią – z góry skazanej na przegraną. To częsty temat w sztuce i literaturze, zwłaszcza średniowiecznej. Ilustracja [1] przedstawia fragment polichromiipolichromiapolichromii z kościoła w Täby pod Sztokholmem – dzieło Albertusa Pictora, szwedzkiego malarza późnego średniowiecza, które zainspirowało Ingmara Bergmana. Reżyser w swoim słynnym filmie Siódma pieczęć (1957) umieścił scenę gry w szachy między rycerzem Antoniusem Blockiem (granym przez Maxa von Sydowa) a Śmiercią (kreacja Bengta Ekerota). Jest to alegoryczny obraz desperackiej i daremnej próby przedłużenia życia za pomocą „sztuczek” lub intelektualnej spekulacji. Ilustracja [2] odnosi się do oświeceniowego pojedynku nauki (reprezentowanej przez uczonego‑lekarza) z zabobonem (uosobionym przez „Ponurego Żniwiarza”).

R1MZktwfrkO3w

Obraz przedstawia mężczyznę siedzącego przy niewielkim stole z szachownicą. Mężczyzna ma na głowie turban, ubrany jest we wzorzysty niebieski szlafrok. Jego twarz jest uśmiechnięta. Mężczyzna wskazującym palcem prawej dłoni pokazuje szachownicę. Za stołem stoi kościotrup spowity czarną materią. Trzyma w prawej dłoni kosę. Wyciąga w stronę szachownicy lewą dłoń. W tle znajduje się ściana, a na niej zawieszone obrazy.

Figury z kości słoniowej

Symbolika tablicy

R1SvQOJyeHb9Z

Obraz przedstawia martwą naturę. Na stole leży złożone pudło z szachownicą. Stoi na niej szklany wazon z trzema goździkami. Obok szachownicy leży lutnia, zeszyt z nutami, talia kart. Stoi tu także wysoki kielich napełniony do połowy i bochenek chleba.

Szachy – arcydzieło polskiej literatury renesansowej

RL2REcqcV1KqQ1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową książki. W ozdobnym ornamencie znajduje się napis szachy, poniżej napis Jana Kochanowskiego. Pośrodku strony znajduje się rycina przedstawiająca wnętrze komnaty. Znajdują się w niej dwaj mężczyźni grający w szachy.

Jan Kochanowski napisał poemat heroikomicznypoemat heroikomicznypoemat heroikomiczny Szachy najprawdopodobniej w latach 1562–1566, wzorując się na łacińskim pierwowzorze Scacchiae ludus (Szachy, 1527) pióra włoskiego poety, biskupa‑humanisty i znawcy kultury rzymskiej, Marca Girolama Vidy. Wyłożył w nim teorię tzw. gry królewskiej na przykładzie partii rozgrywanej przez bogów Olimpu. Kochanowski zrezygnował z kostiumu mitologicznego i swoją historię umieścił na dworze duńskiego króla Tarsesa. Aby nie dopuścić do krwawego pojedynku konkurentów ubiegających się o rękę jego córki Anny, władca zaproponował im partię szachów. Poeta „Udatnym rymem opisuje boje, Na którym miecza nie trzeba, ni zbroje”Indeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹ pomiędzy dwoma rycerzami – Borzujem i Fiedorem, któremu księżniczka ostatecznie pomaga w wygranej. Z grą Kochanowski powiązał więc romans. Rozgrywkę z poematu zrekonstruował w 1912 roku Aleksander Wagner, prawnik i teoretyk szachowy – autor trzech debiutów szachowych: obrony polskiej, gambitugambitgambitu szwajcarskiego i gambitu lwowskiego.

Słownik