Przeczytaj
Zapasy mocarzy
Początek XVIII stulecia przyniósł kolejną odsłonę konfliktu między Habsburgami a Francją. Oba mocarstwa starły się o wpływy w Hiszpanii podczas tzw. wojny sukcesyjnej (w latach 1701 -1714). Armia francuska, wyczerpana wojnami z poprzedniego stulecia, poniosła dotkliwe straty w bitwach pod Blenheim (1704 r.) i pod Ramillies (1706 r.). Na mocy pokoju w Utrechcie (1713 r.) i Rastatt (1714 r.) francuscy Burbonowie zdołali jednak utrzymać władzę w Hiszpanii za cenę uznania dominującej pozycji Habsburgów we Włoszech. Francja starła się ponownie z Habsburgami podczas tzw. wojny sukcesyjnej polskiej (w latach 1733‑1735). Po śmierci króla Polski Augusta II Sasa Burbonowie poparli Stanisława Leszczyńskiego, zaś Austriacy – syna zmarłego władcy, Augusta III. Walki toczyły się głównie we Włoszech i w Niemczech. Burbonowie nie zdołali utrzymać na tronie Leszczyńskiego, ale za to poważnie ograniczyli wpływy Habsburgów w Italii.
W międzyczasie poważnie wzrosły w Europie wpływy Rosji. Pod koniec XVII w. władzę w Moskwie przejął energiczny i zafascynowany zachodnią Europą car Piotr Wielki. Monarcha usprawnił administrację, zmodernizował armię i założył nową stolicę, Petersburg, zbudowaną na wzór metropolii europejskich, zaś Rosjanom narzucił zachodnie stroje i obyczaje. W wyniku wielkiej wojny północnej (w latach 1700‑1721) wywalczył dla Rosji szeroki dostęp do Bałtyku, pokonując silną Szwecję. W 1709 r. armia rosyjska rozbiła w bitwie pod Połtawą doskonałą armię szwedzkiego króla Karola XII.
Pod rządami następczyni Piotra, carycy Katarzyny II, Rosja poszerzyła swoje granice na zachód kosztem ziem Polski. Z rozbiorach uczestniczyły także Prusy, które pod władzą „króla filozofa”, jak nazywano Fryderyka II, stały się europejską potęgą. Ponadto Prusy w 1740 r. rozpoczęły wojny z Austrią o bogaty i gęsto zaludniony Śląsk. Wojny śląskie zakończyły się w 1763 r. pełnym sukcesem Fryderyka II.
Rewolucyjne czasy
Ogromny wpływ na wydarzenia polityczne w XVIII w. miała filozofia oświecenia. Myśliciele oświeceniowi proponowali nowatorskie rozwiązania w życiu politycznym, takie jak trójpodział władztrójpodział władz, odrzucenie boskiej legitymizacji władzylegitymizacji władzy na rzecz umowy społecznej oraz poszanowanie praw naturalnych. Do myśli politycznej oświecenia odwołali się mieszkańcy brytyjskich kolonii w Ameryce Północnej, którzy zbuntowali się przeciwko metropolii. Istotną przyczyną buntu Amerykanów były też liczne obciążenia podatkowe i celne nakładane przez Brytyjczyków bez konsultacji z kolonistami. Amerykanie, powołując się na prawo oporu wobec niesprawiedliwej władzy, 4 lipca 1776 r. przyjęli deklarację niepodległości. Wojska amerykańskie, które zorganizował Jerzy Waszyngton, pokonały Brytyjczyków pod Saratogą (1777 r.) i Yorktown (1781 r.). Amerykanów wsparły liczne państwa europejskie, przede wszystkim Francja. Brytyjczycy w 1783 r. podpisali pokój w Paryżu i uznali niepodległość zbuntowanych kolonii.
Kosztowna pomoc militarna dla Amerykanów znacząco przyczyniła się do kryzysu gospodarczego we Francji. Chłopi, nadmiernie obciążeni podatkami, cierpieli nędzę. Większego wpływu na rządy domagała się ambitna burżuazja. Nieudolny król Ludwik XVI nie radził sobie z kryzysem. W 1789 r. zwołał parlament, czyli Stany Generalne, co jednak nie uchroniło kraju przed zamieszkami. W dniu 14 lipca 1789 r. zbuntowany lud Paryża zburzył więzienie polityczne - Bastylię, co uważa się za symboliczny początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Rewolucjoniści w sierpniu 1789 r. ogłosili Deklarację praw człowieka i obywatela, dokument, który zgodnie z duchem oświecenia gwarantował Francuzom równość oraz ochronę własności prywatnej. Wkrótce kraj stał się monarchią konstytucyjną (1791 r.), a następnie republiką (1792 r.). W 1799 r. dyktatorskie rządy jako pierwszy konsul przejął gen. Napoleon Bonaparte.
Sasi na polskim tronie
Przez całe XVIII stulecie następował stopniowy upadek Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Do kryzysu przyczyniła się polityka króla Polski i elektora saskiego Augusta II Mocnego. Władca próbował wzmocnić swoją pozycję w Polsce, dlatego przystąpił do wielkiej wojny północnej licząc na zdobycze w Inflantach. August II spodziewał się, że młody król Szwecji, Karol XII, będzie łatwym przeciwnikiem. Tymczasem Szwed okazał się niezwykle zdolnym wodzem. Rozbił wojska saskie i wkroczył na ziemie Rzeczpospolitej, która formalnie nie brała udziału w wojnie prowadzonej przez Augusta II jako władcy Saksonii. Najazd szwedzki przyczynił się do ruiny gospodarczej kraju. Ponadto Karol XII nakazał w 1704 r. szlachcie wybrać nowego króla, swojego protegowanego Stanisława Leszczyńskiego. Część szlachty dochowała wierności Augustowi II. W rezultacie doszło do wieloletniej wojny domowej między zwolennikami „Sasa” (Augusta II) i „Lasa” (Leszczyńskiego). Spory wewnętrzne zakończyły dopiero postanowienia sejmu niemego z 1717 roku. Król musiał zrezygnować ze swoich planów umocnienia się w Rzeczypospolitej, a wyniszczony kraj spadł do roli rosyjskiego protektoratu.
Coraz częściej o losach Polski decydowały mocarstwa ościenne. W 1732 r. Rosja, Austria i Prusy podpisały tzw. traktat Loewenwoldatraktat Loewenwolda, który naruszał zasady wolnej elekcji w Polsce. Po śmierci Augusta II Rosja, wbrew woli Polaków, którzy podczas elekcji poparli Stanisława Leszczyńskiego, zdołała osadzić na tronie Rzeczypospolitej Augusta III Sasa, syna poprzedniego władcy. W kraju nastały „mroki saskie”, czyli okres głębokiej anarchiianarchii politycznej.
Agonia Rzeczypospolitej
Po śmierci Augusta III w 1763 r. Rosjanie narzucili Polakom kolejnego władcę. Na tronie zasiadł protegowany carycy Katarzyny II, Stanisław August Poniatowski. Nowy monarcha dostrzegał potrzebę reform. Skromne reformy kulturalne, jakie rozpoczął Poniatowski, spotkały się z silnym oporem Prus i Rosji. Rosyjski ambasador Mikołaj Repnin obalił pomysły modernizacji kraju. Szlachta w obronie „wolności i wiary” wystąpiła zbrojnie przeciwko królowi (konfederacja barska w latach 1768 - 1772).
Powstanie zakończyło się tragicznie: klęską oraz pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej. Niemniej sejm rozbiorowy podjął ważną dla rozwoju polskiej kultury decyzję - powołał w 1773 r. do życia pierwsze w Europie ministerstwo oświaty, czyli Komisję Edukacji Narodowej. Pokolenie młodych działaczy politycznych, wykształconych w szkołach KEN, przyczyniło się do uchwalenia nowoczesnej konstytucji 3 maja 1791 roku. Zdecydowana próba reformowania kraju okazała się jednak spóźniona. Przeciwnicy konstytucji, przy wsparciu Rosji, zawiązali w 1792 r. przeciwko reformatorom konfederację w Targowicy. Wkrótce interweniowali Rosjanie. Król, który nie wierzył w zwycięstwo, ale liczył na częściowe zachowanie postanowień ustawy zasadniczej, przystąpił do konfederacji targowickiej. Postępowanie Stanisława Augusta nie uchroniło Polski przed drugim rozbiorem w 1793 roku. Rozpaczliwą próbą ratowania kraju przed ostateczną katastrofą było powstanie kościuszkowskie (insurekcja), które wybuchło w kolejnym (1794) roku. Kościuszce początkowo udało się odnieść pewne sukcesy, na przykład w bitwie pod Racławicami. Ostatecznie uległ jednak przewadze Rosjan, których wsparły militarnie Prusy. Klęska powstania doprowadziła do trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć.
Postacie
Słownik
faza absolutyzmu w Europie w drugiej połowie XVIII w.; rozwinął się w państwach, w których mieszczaństwo stanowiło znaczną siłę społeczną dążącą z poparciem tronu do zajęcia pozycji równej szlachcie; najpełniejszy kształt przybrał w Prusach, Austrii, w państwach skandynawskich; Rosja za panowania Katarzyny II przyjęła część idei absolutyzmu oświeconego, choć jej rzeczywiste zmiany ustrojowe nie były tak głębokie, jak w państwach niemieckich
(gr. anarchia – bezrząd, a-/an- – przedrostek wskazujący na brak, niedostatek czegoś + archos – władca, wódz) brak władzy, forma struktury społeczno‑politycznej, w której nie istnieje żadna oficjalna władza państwowa i nie obowiązują żadne normy prawne; potocznie: bezprawie, samowola, chaos
(łac. legitimus - legalny, prawowity) cecha władzy politycznej polegająca na aprobowaniu przez rządzonych prawa do wykonywania rządów
układ polityczny zawarty przez Rosję, Austrię i Prusy w dniu 13 XII 1732 r. w Wiedniu; dotyczył działań wobec Polski; nazwa układu pochodzi od rosyjskiego posła w Warszawie, który wynegocjował ten układ - Karla Gustawa von Loewenwolde
model organizacji państwa, w którym zgodnie z zasadami spisanymi przez francuskiego filozofa Monteskiusza funkcje prawodawcze, wykonawcze i sądownicze są od siebie oddzielone i powierzone niezależnym od siebie ciałom
Słowa kluczowe
absolutyzm oświecony, rewolucja francuska, oświecenie, czasy saskie, upadek Rzeczypospolitej, rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej, wiek XVIII, powstanie kościuszkowskie, wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, konfederacja barska, konfederacja targowicka
Bibliografia
E. Rostworowski, Historia Powszechna. Wiek XVIII, wydanie czwarte, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Świat w XVIII wieku, red. P. Franaszek et al., Wielka Historia Świata, t. 8, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Świat Książki, Kraków‑Warszawa 2006.
Wielka Historia Polski, t. 6, S. Grodziski, Polska w czasach przełomu (1764–1815), Kraków 2004.