Andrzej Drawicz Mistrz i diabeł. Rzecz o Bułhakowie

[Diabeł] władczo podporządkowuje sobie układ fabularny. Czas akcji powieści układa się w trzech dniach, od środy do soboty wieczór, między przybyciem do Moskwy i odlotem z niej zespołu Wolanda. Działanie zespołu określa bieg wydarzeń; cykl skandali rozbija spoistość moskiewskich układów. Jest to płaszczyzna pierwsza. Płaszczyznę drugą, którą [...] Bułhakowowskie pióro zaczęło formować nie od razu i która podobnie nie od razu pojawia się w samym dziele, tworzą losy tytułowych bohaterów. Diabelska siła pozwala im przezwyciężyć ziemskie przeciwności i otwiera przed nimi nowy wymiar istnienia. Wreszcie inicjuje też Woland projekcję przekomponowanego i sekularyzowanegosekularyzacjasekularyzowanego mitu biblijnego, dając ku końcowi możliwość zamknięcia go aktem uwalniającego miłosierdzia; i to jest płaszczyzna trzecia. Łączność tych trzech płaszczyzn, w sensie konstrukcyjnym, jest dziełem diabelskim. Zorganizowawszy powieściowe widowisko niby własny, szatański bal, zadbawszy o wszystkie efekty i spełniwszy rolę mistrza ceremonii, Woland z asystą ulatuje; a kiedy koncept zostaje spełniony i założenie „niech to diabli porwą” wyczerpane – kończy się też utwór, logicznie nazwany przez autora powieścią o diable.

[...]

Zespół Wolanda ma precyzyjną plastyczność [...]; jego postacie są obrysowane wyraźnym konturem, bez rozmyć i dwuznaczności. Równie konkretne są zadania zespołu, przypominającego roboczą brygadę fachowców o ściśle określonych kompetencjach, wysłanych w piekielną delegację służbową. Są one najdalsze od wszelkiej destrukcji. [...] diabły Mistrza i Małgorzaty nie wikłają się w żadne sprzeczności, działają ściśle według przyjętych założeń, a przede wszystkim wcale nie chcą zła [...]. Mają w Moskwie do załatwienia konkretne sprawy organizacyjne. W sfery ludzkiej realności mieszają sięen passanten passanten passant, od niechcenia, ale właśnie nie jako destruktorzy, lecz korektorzy błędów i regulatorzy zachwianych porządków. Od czasu do czasu, z nadmiaru sił nadprzyrodzonych, płatają figle bezinteresowne, poza tym jednak oddają to, co się komu należy; psują do reszty popsute, podstawiają nogę chwiejnemu, łamią spróchniałe, namawiają do złego niedobre. [...] Umieją wprawdzie zyskiwać i tracić cielesność, przepowiadać przyszłość, przemieszczać siebie, ludzi i rzeczy w czasie i przestrzeni. Czyny te jednak, zgodnie z wielokrotnie opisywanymi tradycjami, nie muszą być przejawami mocy piekielnych. Należą raczej do arsenału magów, czarowników, badaczy mocy tajemnych; do sfery okultyzmuokultyzmokultyzmu, mediumizmumediumizmmediumizmu i parapsychologiiparapsychologiaparapsychologii. [...]

Tacy diabli, zaledwie w diabelstwie zaznaczeni, umowni, nader ziemscy i bardzo w ziemskich pracach zaaferowani – powołani są najwyraźniej po to, by wstrząsnąć układem, wymodelowanym w powieści bardzo dokładnie. Jest to materia powszedniości: obyczaju i psychologii społecznej. Składają się na nią nawyki, reakcje, repliki, odruchy. [...] To układ szpiegomanii, donosicielstwa, demagogii i gwałtu, które nie przestają być sobą także i wówczas, kiedy są obracane w żart [...]. To struktura złożona z podmienionych elementów: mieszkanie nie jest mieszkaniem ani sklep – sklepem, a organizacja literacka zajmuje się wszystkim, prócz literatury – jednakże [...] przymus uznawania nienormalności za normalność każe traktować pozór jak prawdę. [...]

Jest to rzeczywistość pseudologicznych zdań typu: „jesiotr drugiej świeżości”, argumentów „brałem, ale brałem nasze, radzieckie”, pytań retorycznych: „a za mieszkanie Puszkin będzie płacić?”[...]

Tak została [...] zrealizowana w Mistrzu i Małgorzacie wymowna zamiana ról: ludzki diabeł naprawia piekielne życie.

pol1 Źródło: Andrzej Drawicz, Mistrz i diabeł. Rzecz o Bułhakowie, Warszawa 2002, s. 457–463.