Jak pracować z tekstem literackim?

Rozpoczynając analizę tekstu literackiego, należy pamiętać, że:

• utwór jest całością i znaczy jako całość

• utwór jest powiązanym systemem znaków – strukturą

• każdy element utworu pełni określoną funkcję i jest rozpatrywany na tle całości

• elementy utworu są funkcjonalnie powiązane i z tych powiązań wynikają znaczenia

• najważniejsze są relacje pomiędzy poszczególnymi elementami tekstu.

Przebieg analizy zależy od indywidualnego kształtu utworu, ale można ustalić ogólne jego etapy:

a) uważne czytanie tekstu:

• określenie problematyki zgodne ze wskazówką interpretacyjną zawartą w temacie

• wybór elementów pełniących zasadniczą funkcję w utworze

b) właściwa analiza:

• rozpoznanie i wyodrębnienie elementów poddających się analizie, np. w liryce: sposób obrazowania, środki stylistyczne, typ monologu lirycznego, itp.

• odnalezienie zależności pomiędzy wyodrębnionymi składnikami: wzajemnej hierarchii i funkcji tych elementów

c) interpretacja utworu:

• sformułowanie wniosków na podstawie analizy utworu

• w zależności od polecenia zawartego w temacie – usytuowanie utworu w kontekstach: prądu artystycznego, konwencji i tradycji literackich, gatunku, biografii i twórczości autora

1. Wstępne rozpoznanie całości:

a) poszukiwania nadrzędnego sensu utworu, sprecyzowanie zakresu owych poszukiwań,

b) sformułowanie wstępnej hipotezy interpretacyjnej.

Sonet opisuje sytuację zakochanego. Podmiot liryczny porównuje siebie do trupa, a nieszczęśliwą miłość do śmierci.

2. Nadawca – adresat:

a) kto do kogo mówi:

• kreacja podmiotu lirycznego („ja” liryczne)

• konstrukcja adresata monologu („ty” liryczne)

• relacje między podmiotem a adresatem: dystans (ja – ty; ja – wy), identyfikacja (my, ja – my).

W samym tytule sonetu zawarty jest już zwrot do adresata. W całym utworze podmiot liryczny kieruje swoje słowa do trupa.

b) w jakiej sytuacji:

• sytuacja liryczna (okoliczności wypowiedzi, uwarunkowania sytuacyjne)

• rodzaj liryki (bezpośrednia, pośrednia, wyznania, itp.).

Wiersz Do trupa, napisany w formie monologu, należy do liryki bezpośredniej. Podmiot zwraca się do tytułowego trupa, szukając analogii między swoimi cierpieniami miłosnymi a stanem śmierci. Ostatecznie zaprzecza jednak temu podobieństwu i wykazuje, że jego miłość jest gorsza od śmierci, ponieważ nadal czuje i cierpi.

3. Ukształtowanie wypowiedzi:

a) jak mówi:

• konstrukcja (organizacja) wypowiedzi lirycznej (np. monolog, dialog, wyznanie)

• pozycja „ja” lirycznego (dystans, zaangażowanie, humor, ironia).

b) w jakim gatunku się wypowiada:

• związek pomiędzy ukształtowaniem formalnym a charakterem wypowiedzi

• dostrzeganie funkcjonalności rozwiązania artystycznego, funkcjonalna analiza uwzględniająca znajomość konwencji oraz znaczeniotwórczą rolę zabiegów formalnych

• opis i analiza jako podstawa uogólnień interpretacyjnych, poprawne i funkcjonalne operowanie podstawowymi pojęciami z zakresu poetyki oraz budowy języka

Sonet Do trupa zbudowany jest z czterech strof. Dwie pierwsze mają cztery wersy, a dwie ostatnie trzy wersy, każdy z nich ma jedenaście sylab. Jest to wiersz jest sylabotoniczny. Średniówka występuje po piątej sylabie. Układ rymów: abba abba abb acc.

Utwór stanowi przykład konceptualizmu, charakterystycznego dla nurtu marinizmu. Koncept ma zaskoczyć i zaszokować odbiorcę.

Użycie licznych, połączonych ze sobą środków stylistycznych ma na celu udowodnienie tezy, że podmiot liryczny jest w podobnej sytuacji jak trup - adresat monologu lirycznego, a następnie wykazanie,  że sytuacja zakochanego jest  znacznie gorsza. Zostaje to osiągnięte poprzez paradoks, kontrast i hiperbolizacjęhiperbolahiperbolizację. Środki stylistyczne wykorzystane w utworze pozwalają dowieść, że trup znajduje się w o wiele lepszej sytuacji niż człowiek zakochany.

Wykorzystane środki stylistyczne odwołują się do popularnego w średniowieczu i baroku motywu vanitasvanitasvanitas – przekonania o nieuchronności śmierci i świadomości przemijania wszystkich rzeczy.

Przykłady środków stylistycznych i ich funkcji: 

• epitety (np. płomień skryty) – służą uwzniośleniu (hiperbolizacji) opisywanej sytuacji i podkreślenia jej metafizycznego charakteru

• wyliczenia (Ty — strzałą śmierci, ja — strzałą miłości, / Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, / Ty jawne świece, ja mam płomień skryty) - hiperbolizują wymowę utworu;

• elipsa (ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości) – podkreśla porównanie, nadaje opisowi wymiar metafizyczny

• kontrast (ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości) - tworzy analogię pomiędzy podmiotem lirycznym i trupem;

• porównania (Tyś jak lód, a jam w piekielnej śreżodze” – ukazują różnicę między stanem podmiotu lirycznego a sytuacją adresata – trupa.

• anafory („Ty jednak milczysz, a mój język kwili, / Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze”) - hiperbolizują wymowę utworu i budują kunszt wypowiedzi

• wtrącenie („Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem / Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.”) – zaskakuje czytelnika, buduje puentę utworu;

c) dominanta kompozycyjna (nadrzędna zasada organizacji utworu):

• wpływ odczytanej dominanty na przyjętą hipotezę interpretacyjną.

Sonet Do trupa zbudowany został na zasadzie antytezy. Celem było zaskoczenie czytelnika oryginalnym konceptem.

4. Temat utworu:

a) o czym mówi:

• uwzględnienie miejsc nacechowanych znaczeniowo (tytuł, puenta, gatunek)

• kluczowe wyrażenia i znaczące motywy kulturowe, funkcjonalne wykorzystanie przywołanych w utworze odwołań do kontekstu kulturowego (motywy, nawiązania intertekstualne)

b) jak wpisuje się w powszechnie obowiązujące poglądy (kontekst macierzysty).

Sonet Do trupa poświęcony jest miłości. Przedstawia duchowe cierpienia zakochanego. Utwór ukazuje charakterystyczny dla baroku metafizyczny stosunek do rzeczywistości i nawiązuje do motywu przemijania – vanitas.

5. Przywołanie właściwych kontekstów oraz sposób ich wyzyskania w odczytaniu sensu utworu:

a) nawiązania przywołane w utworze bezpośrednio,

b) inne układy odniesienia, które oświetlają utwór: konteksty kulturowe (filozoficzny, estetyczny, historycznoliteracki) i konteksty osobiste ucznia.

Utwór Morsztyna stanowi wyjątek na tle inspirowanej marinizmem twórczości dworskiej, w której się specjalizował. Sonet ten jest reprezentatywny dla barokowego nurtu poezji metafizycznej, podejmującej tematykę vanitas, związaną z przemijaniem człowieka i marnością wszystkich rzeczy. Polscy poeci tego nurtu (m.in. Daniel Naborowski, Mikołaj Sęp‑Szarzyński) eksponowali treści religijne, wskazywali na grzeszność ludzkiej natury. Motyw vanitas podejmowany był zarówno w literaturze, jak i w malarstwie, towarzyszyła temu bogata symbolika (czaszka, puchar, świeca, gnijące owoce itp.) Sonet wpisuje się także w nurt tzw. konceptualizmu, czyli typowego dla barokowej poezji dążenia do zaszokowania czytelnika za pomocą nietypowego pomysłu na wiersz i zaskakujących środków stylistycznych.

6. Interpretacja uogólniająca:

a) wynikająca z odczytania całości teza interpretacyjna,

b) sposób oceny i wartościowania.

W kolejnych strofach sonetu podmiot liryczny porównuje swoją sytuację ze śmiercią. Wskazuje na podobieństwo do tytułowego trupa, by ostatecznie stwierdzić, że jego cierpienie jest większe, ponieważ żyje i dokąd żyje będzie doświadczał miłosnej męki. Oryginalność konceptu i zastosowane środki stylistyczne czynią ten utwór przykładem konceptualistycznej poezji metafizycznej i dowodem wirtuozerii słowa J.A. Morsztyna.