Przeczytaj
Literatura
Oprócz dominacji prozy, literatura epoki odznaczała się dydaktyzmem i moralizatorstwem. Mocna pozycja filozofii znalazła swoje odzwierciedlenie w nowym gatunku literackim, jakim była powiastka filozoficznapowiastka filozoficzna. Obok nurtu klasycystycznego współistniały dwa inne prądy – rokoko i sentymentalizmsentymentalizm, aby pod koniec wieku doprowadzić do zjawisk typowych dla preromantyzmu (zainteresowanie poezją ludową, postawa buntu wobec świata spętanego konwenansem, „sztucznego”). Do najpopularniejszych gatunków literackich należały:
liryka – odaoda, pieśń, elegia
epika – powiastka filozoficzna, powieść, esej, poemat opisowypoemat opisowy, sielankasielanka, bajkabajka, satyra
dramat – komedia i tragedia klasycystyczna
W literaturze oświeceniowej istniała ścisła hierarchia gatunków: do najważniejszych, tzw. wysokich, należały gatunki przejęte ze starożytności, czyli epopeja, tragedia i oda; bajka, satyra i komedia były uznawane za gatunki niskie, dla których odpowiedni był język bardziej potoczny i humor.
Oświeceniowe zasady sztuki poetyckiej wyłożył w Polsce Franciszek Ksawery Dmochowski. Jego Sztuka rymotwórcza (1788) to poemat dydaktyczny nawiązujący do Listu do Pizonów Horacego, renesansowej poetyki Vidy, XVIII‑wiecznej Pope’a, ale przede wszystkim do Sztuki poetyckiej Boileau. Poemat Dmochowskiego składa się z czterech pieśni, omawiających po kolei: 1) ogólne zasady, 2) mniejsze gatunki poetyckie, 3) tragedię, epopeję, komedię, 4) twórczość poszczególnych poetów.
Pisarze zagraniczni:
Pisarze polscy:
Oświecenie to także epoka rozwoju gatunków publicystycznych – dzieła należące do tych gatunków były zamieszczane w pierwszych ukazujących się regularnie czasopismach. Na ziemiach polskich były to: „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.
Do najwybitniejszych publicystów należeli:
Pisarze i ich dzieła
Ignacy Krasicki (1735–1801)
„Książę poetów” pochodził ze zubożałej szlachty, wielkiego niegdyś rodu, spowinowaconego z Potockimi. Kiedy umarł jego ojciec, jako najstarszy (spośród siedmiorga rodzeństwa) syn Ignacy przeszedł pod opiekę Franciszka Salezego Potockiego; pobierał nauki w kolegium, a później w seminarium jezuickim, aby w wieku 24 lat przyjąć święcenia kapłańskie. Dzięki możnemu protektorowi mógł następnie udać się na studia teologiczne do Rzymu. Mając 28 lat został sekretarzem prymasa Łubieńskiego, a rok później – po wyborze Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla – królewskim kapelanem i jednym z najbliższych współpracowników. Już w 1766 r. Krasicki otrzymał biskupstwo warmińskie, godność senatora i tytuł książęcy. Po pierwszym rozbiorze Polski jego biskupstwo znalazło się w granicach Prus, stąd biskup‑poeta zaczął częściej bywać w Berlinie niż w Warszawie, stając się tym razem ulubieńcem króla Fryderyka Wielkiego. Co ciekawe, w tym okresie wydał w czasopiśmie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” swój sławny Hymn do miłości ojczyzny (1774). W 1795 r. został arcybiskupem gnieźnieńskim. Umarł sześć lat później w Berlinie, skąd jego ciało zostało przeniesione do katedry gnieźnieńskiej w 1829 r.
Okresem najbardziej twórczym literacko były dla Krasińskiego lata po pierwszym rozbiorze Polski. Wydał wtedy wszystkie swoje najważniejsze utwory: poematy heroikomicznepoematy heroikomiczne – Myszeida (1775), naśmiewający się z wiary w legendarną śmierć króla Popiela i skierowany przeciwko sarmatyzmowi, i Monachomachię, czyli wojnę mnichów (1778); powieści – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) i Pan Podstoli (1778); Satyry (1779) i Bajki (1779).
Bajki
Pierwszy zbiór bajek Krasickiego ukazał się w 1779 r. pt. Bajki i przypowieści na cztery części podzielone. Zawierał 106 bajek, w większości epigramatycznych i utwór wstępny – Wstęp do bajek. W 1802 r. (pośmiertnie) ukazał się drugi zbiór – Bajki nowe z 72 bajkami, tym razem głównie narracyjnymi.
Bajki wam niosę, posłuchajcie, dzieci
– to czwarty wers każdej z trzech 4‑wersowych zwrotek utworu Do dzieci. Jako utwór autotematyczny, w którym poeta podejmuje temat własnej twórczości, zasługuje na uwagę. Przytoczony zwrot do odbiorcy jest przewrotny. Bajki Krasickiego bowiem nie były przeznaczone dla dziecięcego adresata. Trzy pierwsze wersy każdej zwrotki utworu stanowią charakterystykę „słuchaczy”, są przy tym zwrócone wprost do nich anaforycznie powtarzanym „wy”. Są to ci, którzy wszystkie porzuciwszy względy/ Za cackiem bieżyć gotowi
, których tylko niestatek żywiołem,/ Co się o fraszki uganiacie wspołem
, którzy marne przybrawszy postaci,/ Baśniami łudzić umiecie współbraci,/ Baśniami, które umysł płochy kleci
. O ile dwie pierwsze zwrotki mogłyby być adresowane do małych słuchaczy (choć dziwiłby mimo wszystko ton zniecierpliwienia, przygany, wyraźnie negatywnej oceny, wyrażającej się w sformułowaniach o porzucaniu wszelkich względów, pogoń za błahostkami z powodu braku rozwagi – „niestatku”), to już trzecia strofa nie dałaby się tak interpretować. Jest ona wyraźnie zwrócona do osób, które z rozmysłem wprowadzają bliźnich w błąd. Wydaje się, że narrator bajek nie ma zbyt wysokiego mniemania o swoich czytelnikach i zwraca się do nich w sposób nieco lekceważący, jakby mówił: nie jesteście gotowi do przyjęcia prawdy, jesteście jak dzieci goniące za błyskotkami, choć już powinniście z nich wyrosnąć – wobec tego daję wam to, czego oczekujecie.
Tematyka bajek Krasickiego jest różnorodna. Większość z nich zawiera pesymistyczny obraz ludzkich charakterów i obyczajów ukrytych pod zwierzęcą maską, wiele odnosi się do rzeczywistości politycznej. Są to nie tylko znane Ptaszki w klatce, gdzie zderzają się ze sobą racje starego i młodego czyżyka (młody, urodzony w klatce, chwali sobie wygodę; stary płacze po utraconej wolności). Wiele jest także gorzkich bajek, których morał można streścić: ostatnie słowo (racja) zawsze należy do silniejszego lub silniejszy zawsze znajdzie powód do na- paści na słabszego. Można to wiązać z doświadczeniem rozbiorów Polski. Najbardziej znana w tym nurcie jest bajka narracyjna Przyjaciele, z efektowną puentą: Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły
(tu oczywiście, oprócz racji silniejszego, pojawia się problem lenistwa i tchórzostwa pozornych „przyjaciół”). Ten sam motyw występuje w bajkach takich jak: Orzeł i jastrząb, Lew i zwierzęta, Niedźwiedź i liszka, Kot i kogut, Pan i pies, Jagnię i wilcy. W tym ostatnim utworze morał zostaje sformułowany na wstępie w pierwszym wersie: Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie
. W wielu bajkach pojawia się także motyw zgubności pychy i złej samooceny oraz skłonności do wiary w pochlebstwo, co najdobitniej widać w utworach Szczur i kot, Baran dany na ofiarę, Gęsi. Mniej dramatyczne konsekwencje powoduje próżność, czego przykładem są bajki: Wilczki (matka ostrzega młode, że jeśli będą się głośno spierać o wygląd futerka, znajdzie myśliwy i zabije), Jastrząb i sokół (pełen pychy jastrząb uchodzi ze szponów sokoła tylko dzięki poczuciu honoru tego ostatniego: Szpecą sławę zwycięstwa mdłe nieprzyjacioły
). Kwestię czczych przechwałek, często niemających odzwierciedlenia w rzeczywistości, podsumowuje lew z bajki Lew i zwierzęta, zabierając głos w dyskusji jaki przymiot w zwierzu doskonały
: Według mnie ten najlepszy, co się najmniej chwali
. Kolejną przywarą, piętnowaną z pasją w bajkach księdza biskupa, jest głupota:
pozwalająca, żeby ślepy wiódł kulawego (Kulawy i ślepy), sąsiedzi wyniszczali się w bezsensowych sporach sądowych (Pieniacze), naiwni byli wykorzystywani przez przebiegłego (Wilki i owce). Krasickiego razi też hipokryzja, wyśmiana w Dewotce, i krzykliwość, przeciwstawiona spokojnemu, cichemu działaniu w bajce Potok i rzeka. Stoicki umiar i poprzestawanie na małym chwali natomiast w Grochu przy drodze oraz w utworze Komar i mucha. Niewiele jest przykładów pozytywnego działania w bajkach. Jednym z bardziej optymistycznych utworów jest Orzeł i sowa, gdzie sowa ostrzega orła przed myśliwym, choć królewski ptak wcześniej współczuł jej, że niedowidzi za dnia.
Wartość bajek podkreśla utwór kończący pierwszy tom, w którym na wędrującą bajkę napadają w lesie zbójcy: A widząc, że ubrana bardzo podle była,/ Zdarli suknie – aż z bajki Prawda się odkryła
(Koniec).
Pieśni – narodowe hymny z okresu oświecenia
Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny („Święta miłości kochanej ojczyzny”) – początkowo wiersz zamieszczony w poemacie heroikomicznym Myszeida, w 1774 r. ogłoszony anonimowo w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Jest pierwszym polskim utworem wyraźnie łączącym patriotyzm z ofiarą i cierpieniem, nobilitującym atrybuty niewoli („więzy”, „pęta”). W Szkole Rycerskiej traktowany jak hymn narodowy, w XIX w. doczekał się muzyki skomponowanej przez Józefa Elsnera (1830).
Józef Wybicki, Mazurek Dąbrowskiego („Jeszcze Polska nie zginęła”) – napisany jako Pieśń legionów polskich we Włoszech w 1797 r. dla uświetnienia uroczystości pożegnania legionistów, wtedy też odśpiewany na podlaską melodię ludową zbliżoną do mazurka. Po raz pierwszy został ogłoszony w gazetce legionowej w Mantui w 1799 r. Niemal natychmiast pieśń zaczęła rozpowszechniać się w kraju. W okresie powstania listopadowego zyskała rangę hymnu narodowego, oficjalnie potwierdzoną w niepodległej Polsce w 1927 r., a w 1948 r. zatwierdzoną urzędowo przez władze PRL.
Alojzy Feliński, Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego... („Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki”) – opublikowany w „Pamiętniku Warszawskim” w 1816 r., wydany osobno w Krakowie w 1818 r. pt. Pieśń narodowa za pomyślność króla, z muzyką J. Kaszewskiego. Wzorowana na angielskim hymnie God save the King, związana była z osobą Aleksandra I. Refren brzmiał: Przed twe oblicze zanosim błaganie,/ naszego króla zachowaj nam, Panie
. W czasie powstania listopadowego został zmieniony na: naszą ojczyznę racz nam wrócić, Panie
. Rangę hymnu na- rodowego z melodią pieśni maryjnej (Serdeczna Matko...
) zyskał w okresie manifestacji przed powstaniem styczniowym. Do dziś śpiewany w kościołach, z ponownie zmienionym refrenem.
Teatr – „świecka kazalnica”
Oświecenie to ostatni okres istnienia świetnego teatru dworskiego, rozkwitu zreformowanego teatru szkolnego, a zarazem początek inspirowanej przez króla sceny narodowej (otwartej w 1765 r.). Ogromne znaczenie dla jej rozwoju miał Wojciech Bogusławski – „ojciec narodowego teatru”, „założyciel opery polskiej”, aktor, reżyser i autor. Jako dyrektor teatru narodowego doprowadził do jego rozkwitu, zapoczątkowując wiele nowości. W 1811 r. założył przy teatrze Szkołę Dramatyczną. Był autorem ok. 80 utworów, z czego wiele to przeróbki. Wprowadził na polską scenę sztuki Szekspira. Z największą pasją poświęcił się stworzeniu teatru operowego, dla którego napisał swoje najbardziej znane dzieło – operę komiczną Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (1794). Jako reżyser wystawił Czarodziejski flet Mozarta (1802).
Kontynuacje i nawiązania
Literatura
W. Berent, Pustelnik (esej o F. Karpińskim)
L. Siemieński, Ogrody i poeci (opowiadanie o schyłku życia Trembeckiego)
J. Lechoń, Kniaźnin i żołnierz
M. Pawlikowska‑Jasnorzewska, Laura i Filon
K.I. Gałczyński, Grób Krasickiego
Cz. Miłosz, Zaklęcie; Do Jonathana Swifta
Z. Herbert, Wilk i owieczka
M. Jastrun, W Puławach
E. Stachniak, Ogród Afrodyty (powieść o Zofii Potockiej – właścicielce Sofiówki)
„Kuźnica” – tygodnik społeczno‑literacki (1945–1950), skierowany do „postępowej, lewicowej inteligencji”, nawiązujący do tradycji Kuźnicy Kołłątajowskiej (tytuł zaproponowany przez poetę M. Jastruna)
R. Brandstaetter, Król i aktor (1952; sztuka o W. Bogusławskim)
Słownik
gatunek epicki obejmujący krótkie utwory o charakterze moralizatorskim i dydaktycznym, pełniące także funkcję ludyczną. Treść dydaktyczna bajki zawarta jest w morale, sformułowanym na początku lub na końcu utworu. Podstawowymi odmianami bajki są: bajka epigramatyczna i bajka narracyjna. Pierwsza z wymienionych jest zwięzła, ma zwartą kompozycję, jedynie szkicuje sytuację lub zdarzenie, kończy się błyskotliwą puentą. Za twórcę bajki epigramatycznej uważa się starożytnego poetę greckiego Ezopa (VI w. p.n.e.). Bajki narracyjne pisał natomiast XVII‑wieczny poeta francuski – Jean de La Fontaine. Bajka narracyjna jest bardziej rozbudowana, zawiera prostą fabułę, przybiera formę krótkiej wierszowanej noweli
odmiana komedii, charakteryzująca się lekkością, beztroską, konwencjonalnością oraz raczej niewyszukaną treścią, obfitującą w nagłe zwroty akcji, komplikacje i humor (prosty, wynikający z sytuacji); pełni przede wszystkim funkcję ludyczną (rozrywkową)
kategoria estetyczna podstawowa dla komedii, występująca w kilku odmianach:
komizm sytuacyjny – polega na zabawnych nieporozumieniach, zamianie ról (qui pro quo), niespodziewanych zwrotach akcji, śmieszności zdarzeń;
komizm postaci – polega na uwydatnieniu zabawnych, charakterystycznych cech bohaterów;
komizm słowny – polega na grze słownej, śmiesznych zestawieniach słów, wykorzystaniu pomyłek językowych czy podobieństwa słów przy całkowicie innym ich znaczeniu
(łac. libertinus – wyzwolony) – wolnomyślicielstwo, związane zwykle z ateizmem; brak wiary w zasady i autorytety moralne, kierowanie się w życiu epikurejską zasadą przyjemności. Najsławniejsi libertyni XVIII w. to uwodziciel i oszust Casanova oraz skandalista markiz de Sade (od jego nazwiska pochodzi określenie „sadyzm”)
stanowisko filozoficzne, według którego jedynie istniejącym, samoistnym bytem jest materia: cielesne, przyrodnicze, niezniszczalne tworzywo świata. Elementy tej myśli występują w starożytnej filozofii greckiej (Demokryt z Abdery). Została wyraźnie sformułowana na przełomie XVII i XVIII w., m.in. przez Hobbesa i Helvetiusa. Uznawali oni świat za mechanizm, który można wyjaśnić za pomocą fizycznych praw mechaniki (tzw. materializm mechanistyczny)
zwane też uczonymi – od ok. 1770 do pocz. lat 80. cotygodniowe spotkania przy stole na Zamku Królewskim albo w Łazienkach elity intelektualnej skupionej wokół króla. Uczestniczyli w nich m.in. A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, S. Konarski, J. Wybicki, przed zerwaniem z dworem także A.K. Czartoryski. Czytane na „czwartkach” utwory drukowano często w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Zebrani byli zwolennikami klasycyzmu, ich szczególnym patronem został Horacy
główny gatunek liryczny oświecenia, przeznaczony do wyrażania wzniosłych uczuć, gniewu, entuzjazmu, miłości, a także refleksji filozoficznych za pomocą środków retorycznych, powodujących poczucie dystansu wobec tematu. Wywodzi się z greckiej liryki chóralnej. Ody pisywał Rousseau (Do pokoju oda, Oda do Fortuny), w Polsce Adam Naruszewicz. Inny charakter miały ody anakreontyczne, zbliżone do dworskiej poezji rokokowej, czułostkowe, zmysłowe, np. Naruszewicza Na sanie księżnej Czartoryskiej
utwór zazwyczaj anonimowy, którego celem jest ośmieszenie i skompromitowanie jakiejś osoby, najczęściej znanej; narzędzie satyry politycznej
gatunek epicki, polegający na parodii eposu bohaterskiego (heroicznego). Efekt komiczny osiąga dzięki zderzeniu wysokiego stylu narracji z niską, błahą tematyką. Powstał już w literaturze starożytnej (Batrachomyomachia – wojna żab z myszami, V w. p.n.e.), rozwijał się w XVI‑XVIII w. Do najbardziej znanych poematów heroikomicznych należą: Dziewica orleańska Woltera, Porwany lok Pope’a, a w Polsce – Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeida Krasickiego. Znajdowały się w nich zwykle treści satyryczne, skierowane pod adresem ówczesnego społeczeństwa
dłuższy utwór wierszowany, oparty na opisach, o tematyce przyrodniczej, rolniczej, krajobrazowej czy krajoznawczej. Opisom towarzyszy na ogół cel dydaktyczny, refleksja filozoficzna lub intencja pochwalna (panegiryczna). Przykładem takiego poematu starożytnego są Georgiki Wergiliusza; najważniejsze realizacje gatunku w epoce oświecenia to: Ogrody Delille’a, Pory roku Thomsona, a w Polsce – Sofiówka Trembeckiego i Ziemiaństwo polskie Koźmiana
utwór epicki prozą, mający na celu przedstawienie w sposób obrazowy, za pomocą fabuły czy anegdoty, jakiegoś poglądu lub idei. Gatunek powstał w oświeceniu i był sposobem na popularyzację racjonalizmu, a także narzędziem satyry społeczno‑obyczajowej i politycznej. Wszystkie elementy świata przedstawionego stanowią jedynie pretekst do „przemycenia” myśli filozoficznych czy prawd moralnych. Najbardziej znane realizacje to: Kandyd Woltera oraz Kubuś Fatalista i jego pan Diderota
zespół tendencji w kulturze europejskiej 2 połowy XVIII i początku XIX wieku, przygotowujących nadejście romantyzmu, będących wyrazem odmiennego od założeń klasycyzmu pojmowania zadań i istoty sztuki (także literatury); tendencje te wiązały się z dostrzeżeniem swoistości języka poetyckiego, uznaniem subiektywno‑intuicyjnego charakteru smaku estetycznego, pojawieniem się pojęć wyobraźni, geniuszu, oryginalności, odstępowaniem od sztywnych reguł twórczości, rozwojem ewolucyjnych koncepcji sztuki i zainteresowaniem twórczością ludową jako pierwszym etapem rozwoju twórczości artystycznej; literatura preromantyczna wprowadziła bohatera wyobcowanego ze świata, a w opisach stanów psychicznych i przyrody — nastrojowość i malowniczość
prąd kulturowy i literacki okresu oświecenia, opozycyjny wobec klasycyzmu. Przekonaniu o porządku i harmonii świata przeciwstawiał wizję kryzysu współczesnej cywilizacji, pełnej napięć i konfliktów. Przyczyną takiej sytuacji miało być odejście człowieka od natury. Przedstawiciele sentymentalizmu wierzyli jednak w możliwość powrotu do pierwotnej czystości i szczęścia, bo byli przekonani, że jednostka ludzka jest z natury dobra, a tylko społeczeństwo na skutek nieodpowiedniego oddziaływania wypacza jej charakter. Źródłem twórczości jest według nich przeżycie wewnętrzne, a najwyższymi wartościami godnymi uwiecznienia w sztuce są uczucia rodzinne, przyjaźń i miłość. Sentymentalizm stworzył nowy typ bohatera – pochodzącego z warstw niższych, czułego i wrażliwego, wprowadził obserwację psychologiczną i opisy przyrody współgrające lub kontrastujące z przeżyciami bohatera, stawiał na prostotę języka, śpiewność i melodyjność poezji. W Polsce najwybitniejszym przedstawicielem nurtu był F. Karpiński
gatunek charakterystyczny dla sentymentalizmu, wywodzący się z poezji greckiej (Teokryt) i rzymskiej (Wergiliusz, opiewający życie pasterzy w idealnej krainie – Arkadii). W XVIII w. pod tą nazwą mogły się kryć różne utwory, które łączył tzw. kostium pasterski. Najczęstszą postacią sielanki w oświeceniu była sielanka dworska lub erotyczna (opisy zabaw, o funkcji rozrywkowej). Sentymentalizm nadał gatunkowi bardziej liryczny charakter, stworzył czułego bohatera przedstawianego na tle sielskiego krajobrazu, czemu towarzyszyły obserwacje folklorystyczne czy obyczajowe. W Polsce sielanka sentymentalna bliska była F. Karpińskiemu i F.D. Kniaźninowi. Gatunek był także charakterystyczny dla preromantycznego poety K. Brodzińskiego