Literatura

Oprócz dominacji prozy, literatura epoki odznaczała się dydaktyzmem i moralizatorstwem. Mocna pozycja filozofii znalazła swoje odzwierciedlenie w nowym gatunku literackim, jakim była powiastka filozoficznapowiastka filozoficznapowiastka filozoficzna. Obok nurtu klasycystycznego współistniały dwa inne prądy – rokoko i sentymentalizmsentymentalizmsentymentalizm, aby pod koniec wieku doprowadzić do zjawisk typowych dla preromantyzmu (zainteresowanie poezją ludową, postawa buntu wobec świata spętanego konwenansem, „sztucznego”). Do najpopularniejszych gatunków literackich należały:

• liryka – odaodaoda, pieśń, elegia

• epika – powiastka filozoficzna, powieść, esej, poemat opisowypoemat opisowypoemat opisowy, sielankasielankasielanka, bajkabajkabajka, satyra

• dramat – komedia i tragedia klasycystyczna

W literaturze oświeceniowej istniała ścisła hierarchia gatunków: do najważniejszych, tzw. wysokich, należały gatunki przejęte ze starożytności, czyli epopeja, tragedia i oda; bajka, satyra i komedia były uznawane za gatunki niskie, dla których odpowiedni był język bardziej potoczny i humor.

Oświeceniowe zasady sztuki poetyckiej wyłożył w Polsce Franciszek Ksawery Dmochowski. Jego Sztuka rymotwórcza (1788) to poemat dydaktyczny nawiązujący do Listu do Pizonów Horacego, renesansowej poetyki Vidy, XVIII‑wiecznej Pope’a, ale przede wszystkim do Sztuki poetyckiej Boileau. Poemat Dmochowskiego składa się z czterech pieśni, omawiających po kolei: 1) ogólne zasady, 2) mniejsze gatunki poetyckie, 3) tragedię, epopeję, komedię, 4) twórczość poszczególnych poetów.

Pisarze zagraniczni:

Pisarze polscy:

Oświecenie to także epoka rozwoju gatunków publicystycznych – dzieła należące do tych gatunków były zamieszczane w pierwszych ukazujących się regularnie czasopismach. Na ziemiach polskich były to: „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.

Do najwybitniejszych publicystów należeli:

Pisarze i ich dzieła

Ignacy Krasicki (1735–1801)

ReMeeXepX58XT1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna ma na głowie ufryzowana perukę. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna ma ciemne brwi i oczy. Zdaje się lekko uśmiechać. Ubrany jest w czarny strój arcybiskupi.

„Książę poetów” pochodził ze zubożałej szlachty, wielkiego niegdyś rodu, spowinowaconego z Potockimi. Kiedy umarł jego ojciec, jako najstarszy (spośród siedmiorga rodzeństwa) syn Ignacy przeszedł pod opiekę Franciszka Salezego Potockiego; pobierał nauki w kolegium, a później w seminarium jezuickim, aby w wieku 24 lat przyjąć święcenia kapłańskie. Dzięki możnemu protektorowi mógł następnie udać się na studia teologiczne do Rzymu. Mając 28 lat został sekretarzem prymasa Łubieńskiego, a rok później – po wyborze Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla – królewskim kapelanem i jednym z najbliższych współpracowników. Już w 1766 r. Krasicki otrzymał biskupstwo warmińskie, godność senatora i tytuł książęcy. Po pierwszym rozbiorze Polski jego biskupstwo znalazło się w granicach Prus, stąd biskup‑poeta zaczął częściej bywać w Berlinie niż w Warszawie, stając się tym razem ulubieńcem króla Fryderyka Wielkiego. Co ciekawe, w tym okresie wydał w czasopiśmie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” swój sławny Hymn do miłości ojczyzny (1774). W 1795 r. został arcybiskupem gnieźnieńskim. Umarł sześć lat później w Berlinie, skąd jego ciało zostało przeniesione do katedry gnieźnieńskiej w 1829 r.

Okresem najbardziej twórczym literacko były dla Krasińskiego lata po pierwszym rozbiorze Polski. Wydał wtedy wszystkie swoje najważniejsze utwory: poematy heroikomicznepoemat heroikomicznypoematy heroikomiczne – Myszeida (1775), naśmiewający się z wiary w legendarną śmierć króla Popiela i skierowany przeciwko sarmatyzmowi, i Monachomachię, czyli wojnę mnichów (1778); powieści – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) i Pan Podstoli (1778); Satyry (1779) i Bajki (1779).

Bajki

R15G3XfVKSpNd1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową książki. Jest ozdobiona ramką. Umieszczono na niej napis Bajki i przypowieści na cztery części podzielone. Poniżej znajduje się rysunek przedstawiający dużą donicę, w której rosną bujne kwiaty.

Pierwszy zbiór bajek Krasickiego ukazał się w 1779 r. pt. Bajki i przypowieści na cztery części podzielone. Zawierał 106 bajek, w większości epigramatycznych i utwór wstępny – Wstęp do bajek. W 1802 r. (pośmiertnie) ukazał się drugi zbiór – Bajki nowe z 72 bajkami, tym razem głównie narracyjnymi.

Bajki wam niosę, posłuchajcie, dzieci – to czwarty wers każdej z trzech 4‑wersowych zwrotek utworu Do dzieci. Jako utwór autotematyczny, w którym poeta podejmuje temat własnej twórczości, zasługuje na uwagę. Przytoczony zwrot do odbiorcy jest przewrotny. Bajki Krasickiego bowiem nie były przeznaczone dla dziecięcego adresata. Trzy pierwsze wersy każdej zwrotki utworu stanowią charakterystykę „słuchaczy”, są przy tym zwrócone wprost do nich anaforycznie powtarzanym „wy”. Są to ci, którzy wszystkie porzuciwszy względy/ Za cackiem bieżyć gotowi, których tylko niestatek żywiołem,/ Co się o fraszki uganiacie wspołem, którzy marne przybrawszy postaci,/ Baśniami łudzić umiecie współbraci,/ Baśniami, które umysł płochy kleci. O ile dwie pierwsze zwrotki mogłyby być adresowane do małych słuchaczy (choć dziwiłby mimo wszystko ton zniecierpliwienia, przygany, wyraźnie negatywnej oceny, wyrażającej się w sformułowaniach o porzucaniu wszelkich względów, pogoń za błahostkami z powodu braku rozwagi – „niestatku”), to już trzecia strofa nie dałaby się tak interpretować. Jest ona wyraźnie zwrócona do osób, które z rozmysłem wprowadzają bliźnich w błąd. Wydaje się, że narrator bajek nie ma zbyt wysokiego mniemania o swoich czytelnikach i zwraca się do nich w sposób nieco lekceważący, jakby mówił: nie jesteście gotowi do przyjęcia prawdy, jesteście jak dzieci goniące za błyskotkami, choć już powinniście z nich wyrosnąć – wobec tego daję wam to, czego oczekujecie.

Tematyka bajek Krasickiego jest różnorodna. Większość z nich zawiera pesymistyczny obraz ludzkich charakterów i obyczajów ukrytych pod zwierzęcą maską, wiele odnosi się do rzeczywistości politycznej. Są to nie tylko znane Ptaszki w klatce, gdzie zderzają się ze sobą racje starego i młodego czyżyka (młody, urodzony w klatce, chwali sobie wygodę; stary płacze po utraconej wolności). Wiele jest także gorzkich bajek, których morał można streścić: ostatnie słowo (racja) zawsze należy do silniejszego lub silniejszy zawsze znajdzie powód do na- paści na słabszego. Można to wiązać z doświadczeniem rozbiorów Polski. Najbardziej znana w tym nurcie jest bajka narracyjna Przyjaciele, z efektowną puentą: Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły (tu oczywiście, oprócz racji silniejszego, pojawia się problem lenistwa i tchórzostwa pozornych „przyjaciół”). Ten sam motyw występuje w bajkach takich jak: Orzeł i jastrząb, Lew i zwierzęta, Niedźwiedź i liszka, Kot i kogut, Pan i pies, Jagnię i wilcy. W tym ostatnim utworze morał zostaje sformułowany na wstępie w pierwszym wersie: Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. W wielu bajkach pojawia się także motyw zgubności pychy i złej samooceny oraz skłonności do wiary w pochlebstwo, co najdobitniej widać w utworach Szczur i kot, Baran dany na ofiarę, Gęsi. Mniej dramatyczne konsekwencje powoduje próżność, czego przykładem są bajki: Wilczki (matka ostrzega młode, że jeśli będą się głośno spierać o wygląd futerka, znajdzie myśliwy i zabije), Jastrząb i sokół (pełen pychy jastrząb uchodzi ze szponów sokoła tylko dzięki poczuciu honoru tego ostatniego: Szpecą sławę zwycięstwa mdłe nieprzyjacioły). Kwestię czczych przechwałek, często niemających odzwierciedlenia w rzeczywistości, podsumowuje lew z bajki Lew i zwierzęta, zabierając głos w dyskusji jaki przymiot w zwierzu doskonały: Według mnie ten najlepszy, co się najmniej chwali. Kolejną przywarą, piętnowaną z pasją w bajkach księdza biskupa, jest głupota:
pozwalająca, żeby ślepy wiódł kulawego (Kulawy i ślepy), sąsiedzi wyniszczali się w bezsensowych sporach sądowych (Pieniacze), naiwni byli wykorzystywani przez przebiegłego (Wilki i owce). Krasickiego razi też hipokryzja, wyśmiana w Dewotce, i krzykliwość, przeciwstawiona spokojnemu, cichemu działaniu w bajce Potok i rzeka. Stoicki umiar i poprzestawanie na małym chwali natomiast w Grochu przy drodze oraz w utworze Komar i mucha. Niewiele jest przykładów pozytywnego działania w bajkach. Jednym z bardziej optymistycznych utworów jest Orzeł i sowa, gdzie sowa ostrzega orła przed myśliwym, choć królewski ptak wcześniej współczuł jej, że niedowidzi za dnia.

Wartość bajek podkreśla utwór kończący pierwszy tom, w którym na wędrującą bajkę napadają w lesie zbójcy: A widząc, że ubrana bardzo podle była,/ Zdarli suknie – aż z bajki Prawda się odkryła (Koniec).

Pieśni – narodowe hymny z okresu oświecenia

Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny („Święta miłości kochanej ojczyzny”) – początkowo wiersz zamieszczony w poemacie heroikomicznym Myszeida, w 1774 r. ogłoszony anonimowo w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Jest pierwszym polskim utworem wyraźnie łączącym patriotyzm z ofiarą i cierpieniem, nobilitującym atrybuty niewoli („więzy”, „pęta”). W Szkole Rycerskiej traktowany jak hymn narodowy, w XIX w. doczekał się muzyki skomponowanej przez Józefa Elsnera (1830).

Józef Wybicki, Mazurek Dąbrowskiego („Jeszcze Polska nie zginęła”) – napisany jako Pieśń legionów polskich we Włoszech w 1797 r. dla uświetnienia uroczystości pożegnania legionistów, wtedy też odśpiewany na podlaską melodię ludową zbliżoną do mazurka. Po raz pierwszy został ogłoszony w gazetce legionowej w Mantui w 1799 r. Niemal natychmiast pieśń zaczęła rozpowszechniać się w kraju. W okresie powstania listopadowego zyskała rangę hymnu narodowego, oficjalnie potwierdzoną w niepodległej Polsce w 1927 r., a w 1948 r. zatwierdzoną urzędowo przez władze PRL.

Alojzy Feliński, Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego... („Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki”) – opublikowany w „Pamiętniku Warszawskim” w 1816 r., wydany osobno w Krakowie w 1818 r. pt. Pieśń narodowa za pomyślność króla, z muzyką J. Kaszewskiego. Wzorowana na angielskim hymnie God save the King, związana była z osobą Aleksandra I. Refren brzmiał: Przed twe oblicze zanosim błaganie,/ naszego króla zachowaj nam, Panie. W czasie powstania listopadowego został zmieniony na: naszą ojczyznę racz nam wrócić, Panie. Rangę hymnu na- rodowego z melodią pieśni maryjnej (Serdeczna Matko...) zyskał w okresie manifestacji przed powstaniem styczniowym. Do dziś śpiewany w kościołach, z ponownie zmienionym refrenem.

Teatr – „świecka kazalnica”

Oświecenie to ostatni okres istnienia świetnego teatru dworskiego, rozkwitu zreformowanego teatru szkolnego, a zarazem początek inspirowanej przez króla sceny narodowej (otwartej w 1765 r.). Ogromne znaczenie dla jej rozwoju miał Wojciech Bogusławski – „ojciec narodowego teatru”, „założyciel opery polskiej”, aktor, reżyser i autor. Jako dyrektor teatru narodowego doprowadził do jego rozkwitu, zapoczątkowując wiele nowości. W 1811 r. założył przy teatrze Szkołę Dramatyczną. Był autorem ok. 80 utworów, z czego wiele to przeróbki. Wprowadził na polską scenę sztuki Szekspira. Z największą pasją poświęcił się stworzeniu teatru operowego, dla którego napisał swoje najbardziej znane dzieło – operę komiczną Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (1794). Jako reżyser wystawił Czarodziejski flet Mozarta (1802).

Kontynuacje i nawiązania

Literatura

• W. Berent, Pustelnik (esej o F. Karpińskim)

• L. Siemieński, Ogrody i poeci (opowiadanie o schyłku życia Trembeckiego)

• J. Lechoń, Kniaźnin i żołnierz

• M. Pawlikowska‑Jasnorzewska, Laura i Filon

• K.I. Gałczyński, Grób Krasickiego

• Cz. Miłosz, Zaklęcie; Do Jonathana Swifta

• Z. Herbert, Wilk i owieczka

• M. Jastrun, W Puławach

• E. Stachniak, Ogród Afrodyty (powieść o Zofii Potockiej – właścicielce Sofiówki)

• „Kuźnica” – tygodnik społeczno‑literacki (1945–1950), skierowany do „postępowej, lewicowej inteligencji”, nawiązujący do tradycji Kuźnicy Kołłątajowskiej (tytuł zaproponowany przez poetę M. Jastruna)

• R. Brandstaetter, Król i aktor (1952; sztuka o W. Bogusławskim)

Słownik