Przeczytaj
Droga do wojny
Polityka zagraniczna zajmowała ważne miejsce w ideologii nazistowskiej. Główne jej zarysy Hitler zawarł w Mein KampfMein Kampf i choć w późniejszych latach niektóre aspekty ulegały mniejszej lub większej modyfikacji, to główne cele pozostały bez zmian. Jednym z głównych haseł była rewizja traktatu wersalskiegotraktatu wersalskiego, który od początku był postrzegany przez Niemców jako niesprawiedliwy. Kolejnym celem polityki zagranicznej Hitlera było stworzenie tzw. Wielkich NiemiecWielkich Niemiec, co wiązało się z podbojem i włączeniem do Rzeszy Niemieckiej wszystkich ziem zamieszkanych w dużej części przez Niemców. Inne zadanie związane było z planem zdobycia przestrzeni życiowej na wschodzie (tzw. LebensraumLebensraum) kosztem ZSRS. Sposobem na osiągnięcie tych celów miała być wojna:
Gdy mówimy dzisiaj o nowych ziemiach, myślimy przede wszystkim o Rosji i podległych jej państwach ościennych. Sam los wydaje się wskazywać nam na to palcem. Od kiedy wydał on Rosję bolszewizmowi, pozbawił naród rosyjski tej inteligencji, która dotychczas prowadziła go za sobą […]. Organizacja rosyjskiego tworu państwowego bowiem nie była wynikiem państwowo‑politycznych uzdolnień Słowiańszczyzny w Rosji, lecz tylko przecudnym przykładem państwowotwórczej działalności elementu germańskiego wśród mniej wartościowej rasy. […] germańskim rdzeniem Rosja żywiła od stuleci swoje górne warstwy. Można je dzisiaj uważać za wyplenione i wygasłe. Na ich miejsce wstąpił Żyd. Tak jak Rosjanin nie może otrząsnąć się własnymi siłami z jarzma żydowskiego, tak niemożnością dla Żyda jest utrzymanie potężnego państwa przez dłuższy czas. Nie przedstawia on elementu organizacji, a tylko fermentu i rozkładu. Olbrzymie państwo na Wschodzie dojrzało do załamania […].
Źródło: Adolf Hitler o głównych celach polityki narodowego socjalizmu, w: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, PWN, Warszawa 1998, M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, s. 100.
Wskaż trzy powody, dla których Hitler wyznaczył Związek Sowiecki jako główny cel polityki ekspansji.
Przez kolejne lata po objęciu władzy Hitler konsekwentnie prowadził działania mające na celu wzmacnianie siły militarnej Niemiec w obliczu zbliżającej się ostatecznej rozgrywki. Wykorzystując zaś politykę łagodzenia konfliktów z państwami zachodnimi, powiększał obszar swojego posiadania, włączając doń m.in. Austrię i Sudety czeskie. W latach 1936 i 1937 Niemcy zawarły układ z faszystowskimi Włochami oraz antykominternowski sojuszantykominternowski sojusz z Japonią.
Określ, w jaki sposób jest przyjmowany Hitler w Wiedniu po połączeniu Austrii z III Rzeszą.
Na chwilę przed wojną
Na przełomie wiosny i lata 1939 r. wybuch wojny stawał się coraz bardziej realny. Główne uderzenie Niemiec miało iść w kierunku Polski. Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy stała się ona obiektem szczególnie wrogiej propagandy niemieckiej, a pod koniec 1938 r. przywódca Trzeciej RzeszyTrzeciej Rzeszy zaplanował podjęcie akcji militarnej przeciwko Polsce. Celem początkowo miało być zajęcie Gdańska.
Stwórz hasło propagandowe, które byłoby polską odpowiedzią na nazistowski plakat propagandowy. Postaraj się, żeby nie było ono polską kalką niemieckiego hasła.
Rozwiązanie militarne stało się niemal pewne w marcu 1939 r., kiedy polska strona odrzuciła niemiecką propozycję sojuszu antysowieckiego. Niemcy oczekiwali w zamian zgody na przejęcie Gdańska i stworzenie ułatwień komunikacyjnych na terenie polskiego Pomorza Gdańskiego, zwanego w propagandzie niemieckiej „polskim korytarzempolskim korytarzem”. Pod koniec maja 1939 r. odbyła się narada w Kancelarii RzeszyKancelarii Rzeszy, podczas której Hitler określił cele wojenne Niemiec. Przedmiotem sporu przestał być Gdańsk.
Zagłada Polski wystawia się na pierwszy plan. Celem jest zniszczenie żywej siły, a nie dotarcie do określonej linii. Jeżeli wybuchnie wojna na zachodzie, zagłada Polski także pozostaje zadaniem pierwszoplanowym. […]
Wyrzucić z serca litość. Brutalnie postępować. 80 milionów ludzi musi otrzymać, co im się należy. Ich istnienie musi być zabezpieczone. Silniejszy ma rację. Stosować największą surowość. […] Pierwszym celem jest dotarcie do Wisły i do Narwi. Nasza przewaga techniczna załamie nerwy Polaków. Należy rozbić natychmiast każdą nowo formującą się jednostkę polską, wojna musi być wojną na zniszczenie.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 58, Wybuch II wojny światowej, oprac. M. Turlejska, Warszawa 1961, s. 53.
Czy tekst ten wyraża pewność zwycięstwa Niemców w przyszłej wojnie? Uzasadnij odpowiedź.
Ostateczna decyzja o napaści na Polskę zapadła w sierpniu 1939 r. Podczas spotkania z dowódcami wojskowymi Hitler jasno określił cel strategiczny. Było nim zniszczenie Polski bez zwracania uwagi na środki, bo jak sam powiedział, zwycięzcy nie pyta się o prawo do agresji. Ostatecznym rezultatem wojny miała być nie tylko rewizja traktatu wersalskiego, a więc włączenie do Rzeszy Niemieckiej Pomorza, Wielkopolski i Śląska, ale również zdobycie dla Niemców „przestrzeni życiowej”. Hitler liczył się z tym, że inwazja na Polskę doprowadzi do konfliktu z Wielką Brytanią i Francją, które w obliczu klęski swojej dotychczasowej polityki postanowiły przejść do bardziej aktywnych działań.
W okrążeniu
Stalin w pierwszym okresie swoich rządów niespecjalnie interesował się polityką zagraniczną, skupiał się przede wszystkim na umacnianiu swojej władzy wewnątrz ZSRS. Temu służyło głoszone przez niego hasło socjalizmu w jednym kraju, które było sprzeczne z marksistowsko‑leninowską koncepcją rozprzestrzeniania rewolucji. Stalin żywił przekonanie o grożącym niebezpieczeństwie ze strony świata kapitalistycznego, planującego jego zdaniem skoncentrowany atak na państwo komunistyczne. Przekonanie to stało się pretekstem do przeprowadzenia forsownych reform społeczno‑ekonomicznych w latach 30. XX w. Miały one pod względem gospodarczym i militarnym przygotować ZSRS do czekającego go starcia. W dodatku przejęcie władzy przez Hitlera w Niemczech i formułowane przez niego cele zdobycia przestrzeni życiowej na wschodzie kosztem Związku Sowieckiego zdawały się potwierdzać obawę co do bezpieczeństwa państwa rządzonego przez Stalina. Zainicjowany w ostatnich latach pokoju program intensywnych zbrojeń oraz rozbudowy armii nie był jednak w stanie zrekompensować strat poniesionych w wyniku fali represji lat 30.
Zmiana frontu?
W sytuacji narastających napięć politycznych przed Stalinem otwierały się dwie drogi w polityce zagranicznej. Pierwszą był antyniemiecki sojusz z Francją i Wielką Brytanią. W przypadku jego zawarcia szanse Hitlera na odniesienie sukcesu dramatycznie by zmalały nie tylko z uwagi na mniejszą siłę militarną Niemiec w porównaniu z tą, którą dysponowałby blok sowiecko‑brytyjsko‑francuski, ale przede wszystkim ze względu na brak zaplecza surowcowego Niemców, zwłaszcza ropy. Rokowania mające doprowadzić do utworzenia trójstronnego sojuszu wrogiego wobec Hitlera rozpoczęły się wiosną 1939 r. Sowiecki przywódca nie zamierzał jednak – jak sam się wyraził – „wyciągać kasztanów z ognia” dla mocarstw zachodnich. Propozycje Stalina zawierały punkt, że w razie agresji Związek Sowiecki będzie mógł udzielić pomocy państwom graniczącym, położonym między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Zgoda na tę propozycję oznaczałaby możliwość wkroczenia wojsk sowieckich na terytorium m.in. Polski, Rumunii czy republik nadbałtyckich: Litwy, Łotwy, Estonii. Tak więc pod pretekstem ochrony tych państw przed agresją niemiecką Stalin rozszerzyłby swoje wpływy na zachód. Nic dziwnego, że propozycje sowieckie wywołały reakcje nieprzychylne wśród negocjatorów, a w państwach zagrożonych interwencją sowiecką – sprzeciw. Ponieważ strony potencjalnego sojuszu odnosiły się do siebie z dużą nieufnością, rokowania Stalina z mocarstwami zachodnimi okazały się bezowocne. Ale w tym czasie przywódca komunistyczny przystąpił już do realizacji planu B.
Co, nie ma krzesła dla mnie?.
Określ, w jaki sposób karykatura ukazuje stosunki panujące między państwami zachodnimi a Stalinem.
Niemiecko‑sowieckie rendez‑vousrendez‑vous
Określ, jaka atmosfera panuje między politykami.
W czasie, gdy trwały rokowania sowiecko‑brytyjsko‑francuskie, Stalin, widząc opór wobec swoich propozycji, zaczął wysyłać sygnały świadczące o zmianie nastawienia Związku Sowieckiego do Niemiec. Usposobionego antyniemiecko Maksima Litwinowa na stanowisku komisarza spraw zagranicznych zastąpił jeden z najbliższych współpracowników Stalina, Wiaczesław Mołotow. Miał on doprowadzić do zawarcia sojuszu z Hitlerem mimo dotychczas wrogich stosunków między obu państwami, będących konsekwencją różnic ideologicznych oraz ekspansywnych dążeń Hitlera wobec ZSRS.
W połowie lipca 1939 r. doszło do pierwszych prób zbliżenia między Moskwą a Berlinem. Efektem tego było podpisanie 19 sierpnia umowy handlowej między III Rzeszą a Związkiem Sowieckim. Stanowiła ona wstęp do zawarcia paktu o nieagresji, zwanego paktem Ribbentrop‑Mołotowpaktem Ribbentrop‑Mołotow – od nazwisk ministrów spraw zagranicznych obu krajów, którzy złożyli pod nim swoje podpisy. Pakt ów, podpisany 23 sierpnia 1939 r., składał się z dwóch części. Pierwsza – jawna – zawierała zobowiązanie do powstrzymania się od przemocy i agresji we wzajemnych stosunkach oraz nieuczestniczenia w negocjacjach z innymi państwami, które mogły być skierowane przeciwko drugiej stronie. Część druga – tajna – dotyczyła podziału stref wpływów w Europie Środkowo‑Wschodniej.
Tajny protokół do układu Ribbentrop-Mołotow, Moskwa, 23 sierpnia 1939 r.Z okazji podpisania paktu o nieagresji między Rzeszą Niemiecką a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich niżej podpisani pełnomocnicy obydwu stron poruszyli w ściśle poufnej wymianie zdań sprawę rozgraniczenia sfer interesów obydwu Stron w Europie Wschodniej. Rezultaty rozmowy są następujące:
W wypadku terytorialno‑politycznych przeobrażeń na terenach należących do państw nadbałtyckich (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa), północna granica Litwy będzie zarazem granicą stref interesów Niemiec i ZSRR. Przy tej okazji czym obie Strony uznają zainteresowanie Litwy rejonem Wilna.
2. W wypadku terytorialno‑politycznych przeobrażeń na terenach należących do Polski, strefy interesów Niemiec i ZSRR zostaną rozgraniczone w przybliżeniu wzdłuż rzek Narwi, Wisły i Sanu.
3. Kwestia, czy interesy obydwu Stron pozwolą na to, że wyda się pożądane utrzymanie niezależnego państwa polskiego oraz jak przebiegać będą granice tego państwa, może zostać definitywnie wyjaśniona dopiero w miarę dalszego rozwoju sytuacji politycznej.
4. W odniesieniu do Europy Południowej strona radziecka podkreśla swoje zainteresowanie Besarabią. Strona niemiecka zgłasza całkowity brak politycznego zainteresowania tymi terenami.
5. Obie strony uważać będą niniejszy protokół za ściśle tajny.Źródło: Tajny protokół do układu Ribbentrop-Mołotow, Moskwa, 23 sierpnia 1939 r., [w:] M.Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Wiek XX w źródłach, Warszawa 2002, s. 118–119.
Jaką przyszłość dla Polski przewidywał tajny protokół paktu Ribbentrop‑Mołotow?
Ciekawe, ile potrwa miesiąc miodowy?.
Rozstrzygnij, czy karykatura zawiera przekonanie o trwałości układu radziecko‑niemieckiego, czy raczej wyraża sceptycyzm. Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do elementów graficznych.
Słownik
porozumienie między III Rzeszą a państwami zachodnimi zawarte w Monachium w dniach 29–30 października 1938 r., dotyczące przekazania Hitlerowi części Sudetów; uznawana jest za apogeum polityki appeasamentu
pakt o nieagresji zawarty między ZSRS a III Rzeszą 24 sierpnia 1939 r., stał się bezpośrednią przyczyną wybuchu II wojny światowej
główne dzieło Adolfa Hitlera, powstałe podczas jego pobytu w więzieniu po klęsce puczu monachijskiego i wydane w 1925 r., w którym zawarte zostały główne założenia ideologii nazistowskiej; w okresie III Rzeszy była to lektura obowiązkowa
(niem.) pojęcie określające przestrzeń życiową; idea zdobycia przestrzeni życiowej na wschodzie dla Niemców zajmowała ważne miejsce w ideologii nazistowskiej
idea włączenia do państwa niemieckiego terenów zamieszkanych w większości przez Niemców, np. Sudetów czeskich
traktat podpisany po zakończeniu I wojny światowej, nakładający duże sankcje na państwo niemieckie, które zostało uznane za winne wybuchu konfliktu; na mocy jego postanowień Niemcy musiały zapłacić wysoką kontrybucję, poniosły duże straty terytorialne i zostały zdemilitaryzowane
państwo utworzone po dojściu Hitlera do władzy, istniało od 1933 do 1945 r.
(niem., przyłączenie) termin używany na określenie włączenia Austrii do III Rzeszy w 1938 r.
układ zawarty między Japonią a Niemcami w 1936 r., którego celem była koordynacja działań przeciwko Międzynarodówce Komunistycznej (Kominternowi)
w propagandzie niemieckiej określenie polskiego Pomorza Gdańskiego, oddzielającego Niemcy od Prus Wschodnich
(niem. Reichskanzlei) urząd o charakterze pomocniczym działający u boku kanclerzy i wspierający ich w działaniach
(franc.) spotkanie
Słowa kluczowe
pakt Ribbentrop–Mołotow, świat przed II wojną światową, II wojna światowa, agresja Niemiec, agresja ZSRS
Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 58, Wybuch II wojny światowej, oprac. M. Turlejska, Warszawa 1961.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, PWN, Warszawa 2014.
A. Garlicki, Historia 1939–1996/97. Polska i świat, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1997.