Przeczytaj
Środowisko lewicy heglowskiej
Zrozumienie genezygenezy poglądów Marksa i podejmowanej przez niego problematyki wymaga krótkiego choćby omówienia dyskusji toczonych w obrębie lewicy heglowskiej, do której Marks w początkowym okresie swej twórczości należał.
Działalność publiczna lewicy heglowskiej jako dosyć zwartego ideowo i towarzysko kręgu nie trwała długo, bo przypadała mniej więcej na lata 1838–1845. Polegała ona – poza wydaniem kilku żywo dyskutowanych książek o charakterze filozoficznym i poza wykładami uniwersyteckimi, od których reprezentanci tego kręgu zwykle rozpoczynali swe kariery, aby je na ogół szybko wskutek administracyjnych szykan skończyć – na publicystyce filozoficznej i politycznej, uderzającej w skostniałe struktury społeczne i polityczne ówczesnych Prus. Publicystyka ta spotkała się z szerokim oddźwiękiem czytelników i z niechęcią kręgów konserwatywnych, a nawet szykanami ze strony władz państwowych. W poglądach filozoficznych młodoheglistów zauważalna jest zarazem ciągłość i nieciągłość wobec metody i rozwiązań niektórych problemów filozoficznych, które proponował Hegel. Głównymi przedstawicielami lewicy heglowskiej byli Bruno Bauer (i jego brat Edgar), Ludwig Feuerbach, Arnold Ruge i Max Stirner.
Ogólnie rzecz ujmując, dynamika tego ruchu polegała na stopniowym przechodzeniu od krytyki teologiiteologii do krytyki religii, od krytyki religii do krytyki filozofii i od krytyki filozofii do krytyki polityki. Krytyka filozofii wyrażała się w proteście przeciwko Heglowskiemu uznaniu filozofii za obszar ostatecznej realizacji ducha absolutnegoabsolutnego, uwieczniającej się poza czasem historycznym. Protest ów opierał się od strony teoretycznej na znacznym wyostrzeniu w stosunku do Heglowskiego użycia – kategorii „negacji”: ciągłe zaprzeczanie osiągniętego stanu rzeczy na wszystkich poziomach rzeczywistości jest immanentną siłą napędową procesu historycznego; „negacja” działa w nieskończonym czasie historycznym bez „zachowywania” momentu negowanego, słowem, oznacza burzenie starych porządków bez możliwości mediatyzacji: pełna realizacja „pojęcia”, ostateczne spełnienie samowiedzy i kres historii są niemożliwe. Taka krytyka otwierała młodoheglizm na możliwość projektowania przyszłości i przechodzenia od krytyki do „czynu”. W ujęciu młodoheglowskim to krytyka stawała się aktem praktyczno‑politycznym. Akt ten przybierał formę publicystyki politycznej piętnującej instytucje państwa pruskiego za to, że stanowiły przeszkodę w walce o realizację racjonalnego ideału organizacji społeczeństwa. Początkowo ideał ten utożsamiano z „protestanckim państwem racjonalnym”, przeciwstawianym przestarzałemu „katolickiemu państwu stanowemu”. Szybko jednak pojawiły się publiczne postulaty wprowadzenia ustroju republikańskiego i odrzucenia „zasady protestanckości”, jeśli nie na drodze prawnej, to przez rewolucję. Oczywiście, postulaty te, choć współgrały z rewolucyjnymi nastrojami w ówczesnych Niemczech, w wydaniu lewicy heglowskiej nie wykroczyły poza obszar publicystyki politycznej.
Karol Marks. Życie i twórczość
Krytyka alienacji
Pisma Marksa z okresu młodości – kiedy ulegał wpływom (ale zarazem je przezwyciężał) krytyczno‑rewolucyjnej retorykiretoryki lewicy heglowskiej i materialistycznej antropologii Feuerbacha oraz kiedy zetknął się z ideami francuskiego socjalizmusocjalizmu – przeniknięte są swoistym idealizmem. Nie jest to jednak w żadnym razie idealizm metafizyczny (ontologiczny), lecz szczególna romantyczno‑utopijna aura, jaka cechuje jego projekty rozwiązania rzeczywistych dylematów współczesności, wydobywanych na światło dzienne poprzez jego własne analizy. Już w tych pierwszych pracach widać przewagę Marksa nad „krytyczną krytyką” (jak ją sam ironicznie nazywał) młodoheglistów, gdyż w swoich analizach rzeczywistości społecznej dostrzega on znaczenie czynnika ekonomicznego, związanego z historycznym rozwojem form ludzkiej pracy. Znaczenie to docenił dzięki swoim studiom nad klasyczną ekonomią angielską (Adamem Smithem i Davidem Ricardo). Marks ma też przewagę nad materialistycznym naturalizmem Feuerbacha dzięki przejęciu z idealizmu heglowskiego metody dialektykidialektyki i historyzmuhistoryzmu, które Feuerbach zagubił.
Jak widać, materializm Marksa wskutek przejęcia heglowskiej dialektyki i jednoczesnego odrzucenia samowiedzy jako właściwego podmiotu dziejów oraz wskutek podkreślenia indywidualistycznego aspektu ludzkiej egzystencji w ramach interesów gatunkowych różni się zasadniczo – swoim aktywizmem i dynamizmem – od materializmu tradycyjnego. Cała ta przewaga Marksa nie prowadzi go jednak do sformułowania we wczesnym okresie twórczości jakiejś rozwiniętej teorii rewolucji. Rewolucja występuje tu jeszcze jako postulat radykalnej zmiany stosunków społecznych i politycznych (nędza mas oraz despotyzm państwa), jako hasło bojowe, ale nie jako dziejowa konieczność odkryta przez teorię mechanizmu dziejowego; hasło rewolucji ma tu właśnie ową romantyczno‑utopijną aurę.
Analizy Marksa dotyczące pracy wyobcowanej wiązały ze sobą formy alienacji i własność prywatną zależnością funkcyjną: z jednej strony praca wyobcowana stanowi wynik rozwoju typów własności prywatnej, a z drugiej strony własność prywatna to konieczna konsekwencja pracy wyobcowanej. Wniosek narzuca się sam – trzeba zaprowadzić takie porządki społeczne, w których własność prywatna zniknie. Dla Marksa organizacją społeczeństwa umożliwiającą realizację tego postulatu jest komunizmkomunizm – przy czym Marks zastrzega się, że nie może to być ani komunizm prymitywny, wprowadzający abstrakcyjną wspólnotę wszelkich dóbr, ani komunizm o charakterze tylko politycznym. Ma to być komunizm opierający się na „całym bogactwie dotychczasowego rozwoju”.
Komunizm ten, jako skończony naturalizm = humanizmowi, jako skończony humanizm = naturalizmowi; stanowi on prawdziwe rozwiązanie konfliktu między człowiekiem a przyrodą oraz między człowiekiem a człowiekiem, prawdziwe rozwiązanie konfliktu między istnieniem a istotą, między uprzedmiotowieniem a samostanowieniem, między wolnością a koniecznością, między osobnikiem a gatunkiem. Stanowi on rozwiązanie zagadki historii i jest świadomy tego.
Warto zwrócić uwagę na humanistyczny patos i ogólnikowość przytoczonych określeń, niezakorzenionych jeszcze w materiale empirycznym. Również środek wiodący do zniesienia własności prywatnej i zaprowadzenia takiej doskonałej postaci komunizmu – a więc rewolucja – we wczesnych pismach Marksa prezentowany jest w dyskursie pełnym idealistycznego patosu. Jednak idealizm ów, jak już wskazywaliśmy, nie ma charakteru stanowiska ontologicznego: Marks czyni ontologicznym fundamentem historycznie kształtowanej rzeczywistości nie uprzedmiotowianie świadomości czy „ducha”, lecz „praktykę społeczną”, rzeczywiste działanie ludzi. W słynnej jedenastej Tezie o Feuerbachu pisze: „Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić” – uznając najwyraźniej działanie prowadzące do „zmiany świata” za treść i cel swojej nowej filozofii. Można nawet stwierdzić, że afirmacja praktyki i uznanie historycznej praxis, czyli „działalności rewolucyjnej, praktyczno‑krytycznej” za podstawową kategorię służącą zrozumieniu rzeczywistości jest znakiem rozpoznawczym marksizmu. Ale owa rewolucyjna praktyka na tym etapie kształtowania się poglądów Marksa ma jeszcze nader ogólnikowy i czysto postulatywny kształt.
Słownik
(łac. absolutus — zupełny, bezwględny) byt istniejący samoistnie, bez przyczyny, utożsamiany najczęściej z Bogiem; człowiek w myśl koncepcji Hegla uczestniczy w Absolucie, ale w toku codziennego życia nie ogarnia go w pełni
(gr. dialektike — sztuka dyskutowania) teoria teoria filozoficzna ujmująca rzeczywistość jako proces rozwijający się na zasadzie wyłaniania się i przezwyciężania przeciwieństw
(gr. genesis — narodzenie, pochodzenie) czynniki, które złożyły się na powstanie i rozwój czegoś; sposób powstawania i rozwoju czegoś
(gr. historia — badanie, informacja) stanowisko filozoficzne i metodologiczne postulujące poznawanie rzeczywistości oraz ujmowanie zjawisk w sposób historyczny
( łac. communis – wspólny – powszechny) ideologia i doktryna społeczna postulująca zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i równym podziale dóbr, w innym znaczeniu ustrój totalitarny realizowany w ZSRR, narzucony krajom Europy Środkowej i Wschodniej po II wojnie światowej, oparty na monopolu władzy skupionej w rękach jednej partii
(gr. rethor — mówca) sztuka wymowy; nauka o skutecznym i pięknym wygłaszaniu mów
(łac. socialis – społeczna) ideologia społeczna głosząca zniesienie prywatnej własności środków produkcji i postulująca zbudowanie ustroju społecznego, który doprowadzi do usunięcia podziałów klasowych, także ustrój społeczny panujący w krajach rządzonych przez partie komunistyczne
(gr. theos — bóg + logos — słowo, nauka) nauka o Bogu, jego naturze i relacji do świata i ludzi, odrębna dla każdej religii