Środowisko lewicy heglowskiej

Zrozumienie genezygenezagenezy poglądów Marksa i podejmowanej przez niego problematyki wymaga krótkiego choćby omówienia dyskusji toczonych w obrębie lewicy heglowskiej, do której Marks w początkowym okresie swej twórczości należał.

Działalność publiczna lewicy heglowskiej jako dosyć zwartego ideowo i towarzysko kręgu nie trwała długo, bo przypadała mniej więcej na lata 1838–1845. Polegała ona – poza wydaniem kilku żywo dyskutowanych książek o charakterze filozoficznym i poza wykładami uniwersyteckimi, od których reprezentanci tego kręgu zwykle rozpoczynali swe kariery, aby je na ogół szybko wskutek administracyjnych szykan skończyć – na publicystyce filozoficznej i politycznej, uderzającej w skostniałe struktury społeczne i polityczne ówczesnych Prus. Publicystyka ta spotkała się z szerokim oddźwiękiem czytelników i z niechęcią kręgów konserwatywnych, a nawet szykanami ze strony władz państwowych. W poglądach filozoficznych młodoheglistów zauważalna jest zarazem ciągłość i nieciągłość wobec metody i rozwiązań niektórych problemów filozoficznych, które proponował Hegel. Głównymi przedstawicielami lewicy heglowskiej byli Bruno Bauer (i jego brat Edgar), Ludwig Feuerbach, Arnold Ruge i Max Stirner.

R1AmmeuAeQ0r71

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę. Mężczyzna ma krótkie, zaczesane ku górze włosy. Jego brwi są wyraziste. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Ma założone druciane okulary. Mężczyzna ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną muchę.

Ogólnie rzecz ujmując, dynamika tego ruchu polegała na stopniowym przechodzeniu od krytyki teologiiteologiateologii do krytyki religii, od krytyki religii do krytyki filozofii i od krytyki filozofii do krytyki polityki. Krytyka filozofii wyrażała się w proteście przeciwko Heglowskiemu uznaniu filozofii za obszar ostatecznej realizacji ducha absolutnegoabsolutabsolutnego, uwieczniającej się poza czasem historycznym. Protest ów opierał się od strony teoretycznej na znacznym wyostrzeniu w stosunku do Heglowskiego użycia – kategorii „negacji”: ciągłe zaprzeczanie osiągniętego stanu rzeczy na wszystkich poziomach rzeczywistości jest immanentną siłą napędową procesu historycznego; „negacja” działa w nieskończonym czasie historycznym bez „zachowywania” momentu negowanego, słowem, oznacza burzenie starych porządków bez możliwości mediatyzacji: pełna realizacja „pojęcia”, ostateczne spełnienie samowiedzy i kres historii są niemożliwe. Taka krytyka otwierała młodoheglizm na możliwość projektowania przyszłości i przechodzenia od krytyki do „czynu”. W ujęciu młodoheglowskim to krytyka stawała się aktem praktyczno‑politycznym. Akt ten przybierał formę publicystyki politycznej piętnującej instytucje państwa pruskiego za to, że stanowiły przeszkodę w walce o realizację racjonalnego ideału organizacji społeczeństwa. Początkowo ideał ten utożsamiano z „protestanckim państwem racjonalnym”, przeciwstawianym przestarzałemu „katolickiemu państwu stanowemu”. Szybko jednak pojawiły się publiczne postulaty wprowadzenia ustroju republikańskiego i odrzucenia „zasady protestanckości”, jeśli nie na drodze prawnej, to przez rewolucję. Oczywiście, postulaty te, choć współgrały z rewolucyjnymi nastrojami w ówczesnych Niemczech, w wydaniu lewicy heglowskiej nie wykroczyły poza obszar publicystyki politycznej.

Karol Marks. Życie i twórczość

Krytyka alienacji

Pisma Marksa z okresu młodości – kiedy ulegał wpływom (ale zarazem je przezwyciężał) krytyczno‑rewolucyjnej retorykiretorykaretoryki lewicy heglowskiej i materialistycznej antropologii Feuerbacha oraz kiedy zetknął się z ideami francuskiego socjalizmusocjalizmsocjalizmu – przeniknięte są swoistym idealizmem. Nie jest to jednak w żadnym razie idealizm metafizyczny (ontologiczny), lecz szczególna romantyczno‑utopijna aura, jaka cechuje jego projekty rozwiązania rzeczywistych dylematów współczesności, wydobywanych na światło dzienne poprzez jego własne analizy. Już w tych pierwszych pracach widać przewagę Marksa nad „krytyczną krytyką” (jak ją sam ironicznie nazywał) młodoheglistów, gdyż w swoich analizach rzeczywistości społecznej dostrzega on znaczenie czynnika ekonomicznego, związanego z historycznym rozwojem form ludzkiej pracy. Znaczenie to docenił dzięki swoim studiom nad klasyczną ekonomią angielską (Adamem Smithem i Davidem Ricardo). Marks ma też przewagę nad materialistycznym naturalizmem Feuerbacha dzięki przejęciu z idealizmu heglowskiego metody dialektykidialektykadialektyki i historyzmuhistoryzmhistoryzmu, które Feuerbach zagubił.

Jak widać, materializm Marksa wskutek przejęcia heglowskiej dialektyki i jednoczesnego odrzucenia samowiedzy jako właściwego podmiotu dziejów oraz wskutek podkreślenia indywidualistycznego aspektu ludzkiej egzystencji w ramach interesów gatunkowych różni się zasadniczo – swoim aktywizmem i dynamizmem – od materializmu tradycyjnego. Cała ta przewaga Marksa nie prowadzi go jednak do sformułowania we wczesnym okresie twórczości jakiejś rozwiniętej teorii rewolucji. Rewolucja występuje tu jeszcze jako postulat radykalnej zmiany stosunków społecznych i politycznych (nędza mas oraz despotyzm państwa), jako hasło bojowe, ale nie jako dziejowa konieczność odkryta przez teorię mechanizmu dziejowego; hasło rewolucji ma tu właśnie ową romantyczno‑utopijną aurę.

Analizy Marksa dotyczące pracy wyobcowanej wiązały ze sobą formy alienacji i własność prywatną zależnością funkcyjną: z jednej strony praca wyobcowana stanowi wynik rozwoju typów własności prywatnej, a z drugiej strony własność prywatna to konieczna konsekwencja pracy wyobcowanej. Wniosek narzuca się sam – trzeba zaprowadzić takie porządki społeczne, w których własność prywatna zniknie. Dla Marksa organizacją społeczeństwa umożliwiającą realizację tego postulatu jest komunizmkomunizmkomunizm – przy czym Marks zastrzega się, że nie może to być ani komunizm prymitywny, wprowadzający abstrakcyjną wspólnotę wszelkich dóbr, ani komunizm o charakterze tylko politycznym. Ma to być komunizm opierający się na „całym bogactwie dotychczasowego rozwoju”.

Warto zwrócić uwagę na humanistyczny patos i ogólnikowość przytoczonych określeń, niezakorzenionych jeszcze w materiale empirycznym. Również środek wiodący do zniesienia własności prywatnej i zaprowadzenia takiej doskonałej postaci komunizmu – a więc rewolucja – we wczesnych pismach Marksa prezentowany jest w dyskursie pełnym idealistycznego patosu. Jednak idealizm ów, jak już wskazywaliśmy, nie ma charakteru stanowiska ontologicznego: Marks czyni ontologicznym fundamentem historycznie kształtowanej rzeczywistości nie uprzedmiotowianie świadomości czy „ducha”, lecz „praktykę społeczną”, rzeczywiste działanie ludzi. W słynnej jedenastej Tezie o Feuerbachu pisze: „Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić” – uznając najwyraźniej działanie prowadzące do „zmiany świata” za treść i cel swojej nowej filozofii. Można nawet stwierdzić, że afirmacja praktyki i uznanie historycznej praxis, czyli „działalności rewolucyjnej, praktyczno‑krytycznej” za podstawową kategorię służącą zrozumieniu rzeczywistości jest znakiem rozpoznawczym marksizmu. Ale owa rewolucyjna praktyka na tym etapie kształtowania się poglądów Marksa ma jeszcze nader ogólnikowy i czysto postulatywny kształt.

Słownik