Modernizm

Słowem „modernizm” najpierw określano nurt w teologii katolickiej, który zrodził się pod koniec XIX w. Moderniści dążyli do reinterpretacji tradycyjnej doktryny Kościoła. Ich koncepcje zostały potępione przez papieża Piusa X. Z czasem słowem tym zaczęto nazywać zjawiska w kulturze zainicjowane na przełomie XIX i XX w. Niekiedy terminem „modernizm” posługiwano się do opisu zjawisk artystycznych lat 90. XIX w., kiedy indziej używano go w odniesieniu do epoki rozpoczętej w latach 90. XIX w., a zakończonej I wojną światową. Współcześnie coraz częściej mianem modernizmu określa się ogół zjawisk kulturalnych między początkiem lat 90. XIX stulecia a latami 60. XX w. Za cechy sztuki modernistycznej uważa się powszechnie: kult nowości, współistnienie artystycznego eksperymentu i tradycji, przenikanie się twórczości wysokiej (elitarnej) i popularnej (masowej), uznanie autonomii artysty za szczególną wartość, a zarazem zaangażowanie kultury w tworzenie nowoczesnego społeczeństwa.

Inne określenia epoki

Epokę w historii polskiej literatury i sztuki przypadającą na ostatnie dziesięciolecie XIX w. i dwie pierwsze dekady XX w. zwykło się nazywać Młodą Polską, choć spotykamy także inne jej określenia. Termin neoromantyzm informuje o tym, jak ważne były w tym czasie nawiązania do tradycji romantycznej. Częściej stosowane określenie modernizm wskazuje zaś na nowatorstwo podejmowanych wówczas działań artystycznych (w zakresie estetyki i poetyki). Wśród tych nowatorskich dokonań czołowe miejsce zajmują takie zjawiska, jak symbolizm oraz impresjonizm. Epoka przypadająca na koniec wieku bywa także określana jako fin de siècle 
(fr. koniec wieku). Ostatnie dekady XIX w. i początek XX w. (do wybuchu I wojny światowej) nazywa się również la belle époque (fr. piękna epoka), ponieważ w Europie był to czas długotrwałego pokoju, postępu cywilizacyjnego i bujnego rozwoju twórczości artystycznej.

Symbolizm

R1ZiG0ai3wwnP1

Obraz przedstawia fragment ogrodu. Znajdują się w nim trzy osoby. Na pierwszym planie stoi mały, nagi chłopiec. Ma jasne, kręcone włosy. W dłoniach trzyma długie i barwne kwiaty. Na szyi ma zawieszony medalik. Nieopodal chłopca stoi młoda kobieta. Lekko się uśmiecha. Ubrana jest w długą, granatową suknię. Na głowie ma duży kapelusz. Na piersi kobiety wisi złoty naszyjnik z okrągłym medalikiem. Medalik jest podobny do tego zawieszonego na szyi chłopca. Kobieta lewą dłonią lekko unosi falbany sukni. Prawą ręką sięga wysoko do jednej z gałęzi jabłoni. Na drugim planie widać postać drugiej kobiety. To wieśniaczka ubrana w ludowy strój. Wokół postaci rosną liczne jabłonie. Są obwieszone owocami. Pod ich ciężarem gałęzie chylą się ku ziemi. Na górnej krawędzi obrazu widnieje nieproporcjonalnie duża ważka.

Symbolizm to prąd w literaturze i sztuce przełomu XIX i XX w., który zrodził się jako przeciwieństwo naturalizmunaturalizm naturalizmu. Naturaliści, zainteresowani jedynie światem empirycznie poznawalnym, sądzili, że literatura może stać się „fotografią” rzeczywistości, że za pomocą języka da się opisać stany psychiczne człowieka. Symboliści zaś zwrócili się w stronę idealizmuidealizm idealizmu, a więc głosili pogląd, że świata nie da się poznać wyłącznie za pomocą zmysłów, bo kryje on tajemnice niedostępne człowiekowi. Konsekwencją takiego spojrzenia na rzeczywistość było przekonanie, że owych tajemnic świata i ludzkiego wnętrza nie da się wyrazić wprost. Dlatego by oddać niewyrażalne, opisać skomplikowane wewnętrzne uczucia człowieka, a także złożone relacje międzyludzkie, zaczęto posługiwać się symbolem. Symbol to znak wywołujący różne, zależne od kontekstu skojarzenia; nie jest on jednak nigdy tożsamy ze zjawiskiem, które opisuje. Symbol jest ze swej istoty wieloznaczny, a często również ambiwalentny, czyli skupia w sobie znaczenia przeciwstawne (np. róża może oznaczać miłość, delikatność, ale także – wieczność, śmierć i zmartwychwstanie, przemijanie, kruchość). Tym właśnie symbol różni się od alegorii, która ma zawsze ograniczoną liczbę znaczeń.

Impresjonizm

R1OKqCHIPJHfR

Obraz przedstawia kwiatowy targ. Na pierwszym planie są dwie kobiety. Są ubrane w długie suknie. Na głowach mają kapelusze. Postać po lewej trzyma bukiet i czarny parasol w ręku. Twarz ma zasłoniętą woalką. Kobieta z prawej strony nachyla się w jej stronę. Kobiety prawdopodobnie ze sobą rozmawiają. W ich tle znajduje się tytułowy targ kwiatów. Jest także aleja drzew oraz kościół św. Magdaleny. Za głównymi postaciami widoczne są stragany z kwiatami. Alejką przechadzają się ludzie.

Impresjonizm był nurtem w sztuce zapoczątkowanym przez grupę malarzy francuskich. Nie chcieli oni odtwarzać tego, co wiedzą o rzeczywistości, ale malować to, co widzą. Ich dzieła nie przedstawiały więc obiektywnego obrazu świata, ale pokazywały rzeczywistość utrwaloną w chwilowym, ulotnym, indywidualnym wrażeniu. Znaczący wpływ na technikę malarską impresjonistów miało wyjście z pracowni w plener – wiele obrazów powstało w naturalnym świetle, zmieniającym się w zależności od pory dnia. Impresjoniści posługiwali się czystymi kolorami, które kładzione jedne obok drugich, małymi plamkami, „mieszały się” ze sobą dopiero w oku widza. Technika ta została nazwana dywizjonizmem. Nową rangę w malarstwie impresjonistów zyskały tematy uważane do tej pory za drugorzędne, czyli pejzaże i sceny rodzajowe.
Impresjonizm w literaturze korzystał z inspiracji malarskich. Charakterystyczne są dla niego metafory o finezyjnej budowie, często – synestezyjnesynestezjasynestezyjne, czyli takie, które łączą wrażenia pochodzące z różnych zmysłów (np. wzroku i słuchu, dotyku i smaku). Sygnałem impresjonistycznego obrazowania jest także operowanie epitetem kolorystycznym, który oddaje migotliwość barw, wydobywa świetlistość pejzażu oglądanego w różnych porach dnia.

Słownik