Dla zainteresowanych

Jeżeli chcesz się dowiedzieć więcej na temat filozofii postmodernizmu, zapoznaj się z poniższymi materiałami:

Filozofia

Filozoficzny modernizmmodernizmmodernizm, do którego odnosi się postmodernizmpostmodernizm, ponowoczesnośćpostmodernizm, zaczął się od „rewolucji kopernikańskiej” Immanuela Kanta, który uznał, że nie możemy poznać rzeczy samych w sobie, a przedmioty poznania są zależne od naszych zdolności postrzegania. Kant uważał, że idee – takie jak Bóg, wolność, nieśmiertelność, świat, początek i ostateczny koniec – pełnią jedynie funkcję regulacyjną dla ludzkiej wiedzy, ponieważ nie są przedmiotami doświadczenia. Idee modernistyczne odnajdujemy również u Georga Wilhelma Friedricha Hegla, który zwrócił uwagę na historyczny i dynamiczny charakter ludzkiej samowiedzy. Hegel dowodził również, że bezpośredniość relacji podmiot‑przedmiot jest iluzoryczna.

Koniec XIX w. to wiek nowoczesności i wykształcenia się rzeczywistości, w której nauka i technika, komunikacja masowa i transport zmieniają ludzkie postrzeganie. Modernizm wniósł do filozofii to, co postmoderniści nazwali derealizacją. Derealizacja sprawia, że podmiot i przedmioty doświadczenia, w tym poczucie tożsamości, stałości i substancji, tracą swoją pewność i ostrość. Prekursorzy przedstawiający proces derealizacji to Søren Kierkegaard, Karol Marks i Fryderyk Nietzsche. Kierkegaard opisywał społeczeństwo jako sieć relacji, w której jednostki zaczynają być postrzegane jako „publiczne”. W tym sensie społeczeństwo stało się urzeczywistnieniem myśli abstrakcyjnej, utrzymywanej razem przez sztuczne i wszechobecne media, przemawiające za wszystkich i za nikogo. Marks analizował sposób postrzegania towarów, pokazując, jak przedmioty tracą wartość użytkową, która zmienia się w wartość wymienną niezależną od formy ich cielesnego bytu. Nawet jednostki doświadczają derealizacji, ponieważ towary są produktami ich pracy. Aspekty derealizacji znajdujemy również u Nietzschego, który mówi o byciu jako „ostatnim tchnieniu parującej rzeczywistości” i zwraca uwagę na zanikanie różnicy między światem „rzeczywistym” i „pozornym”.

Wpływ na kształtowanie się postmodernizmu miała krytyka koncepcji prawdy oraz konstrukcyjny, dynamiczny charakter podmiotowości ludzkiej Nietzschego. Na rozwój tendencji postmodernistycznych oddziaływały także tradycja hermeneutyczna, która krytykowała bezstronne rozumienia, zastępując je kategorią interpretacji i dialogu, oraz amerykański pragmatyzmpragmatyzmpragmatyzm, który rezygnował z klasycznego modelu prawdy na rzecz modelu funkcjonalnego. Postmodernizm zwraca uwagę na utratę narracyjnej spójności i stabilnego postrzegania bytu. Rozpad narracji pozwala jednak postmodernistom stworzyć jednoczące kryterium performatywności systemu wytwarzania wiedzy, którego najważniejszym czynnikiem jest informacja. Performatywność oznacza tu maksymalizację przepływu informacji i minimalizację niefunkcjonalnych funkcji systemu, czyli to, co nie może być przekazane jako informacja, musi zostać wyeliminowane. Postmodernistyczna filozofia domaga się ciągłego poszukiwania czegoś „nowego” w postaci nowych gier językowych, nowych twierdzeń naukowych, nowych eksperymentów i nowej narracji. Charakterystyczny dla modernizmu paradygmat postępu, rozumiany jako nowe ruchy w ramach ustalonych reguł, ustąpił miejsca postmodernistycznemu paradygmatowi wymyślania nowych reguł i zmiany gry.

Za najbardziej charakterystycznych przedstawicieli filozoficznego postmodernizmu uważani są m.in.: Jean Baudrillard, Jacques Derrida, Michel Foucault, Jean‑François Lyotard, Richard Rorty, Zygmunt Bauman (ur. 1925).

R1NBoth4NpQsy1
1924 - 1998 Jean-François Lyotard. Francuski filozof uważany za twórcę postmodernizmu filozoficznego. Po ukończeniu studiów filozoficznych uczył w liceum w Algierii. Podczas II wojny światowej pracował jako sanitariusz. Początkowo związany był z lewicą marksistowską, która, krytykując radziecką wersję komunizmu, poszukiwała innej jego postaci. W latach sześćdziesiątych rozpoczął pracę na uczelniach paryskich, w tym na Sorbonie, w 1986 r. przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, na Uniwersytet Kalifornijski w Irvine oraz Uniwersytet Yale. Przełomowa w karierze Lyotarda okazała się praca Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy (1979), uważana za moment narodzin filozoficznego postmodernizmu. W tej i innych pracach filozof ogłosił zmierzch wielkich narracji, wyczerpanie się projektu oświeceniowego i koniec wiary w racjonalny postęp. Za jego najważniejsze prace uważa się również dzieła: Poróżnienie (1983), Postmodernizm dla dzieci (1985), Wzniosłość i awangarda (1986). Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę o szczupłej twarzy. Mężczyzna jest siwowłosy, ma zaczesaną do tyłu fryzurę. Mężczyzna ma wydatny nos i zmarszczki na twarzy. Spogląda w górę. Ubrany jest w jasną koszulę. Za mężczyzną znajduje się ściana z półkami. 1926 - 1984 Michel Foucault Francuski filozof, historyk i socjolog uważany za jednego z najwybitniejszych intelektualistów powojennej Francji, często zaliczany do przedstawicieli filozoficznego postmodernizmu i poststrukturalizmu, od czego się zazwyczaj odżegnywał, określając siebie najchętniej mianem historyka myślenia. Po ukończeniu w 1951 r. studiów w École Normale Supérieure w Paryżu Foucault najpierw uczył francuskiego i literatury francuskiej, później zaś pełnił funkcje kulturalne, związane z popularyzowaniem kultury francuskiej (w latach 1958—1959 kierował Instytutem Francuskim w Warszawie). Punktem zwrotnym w życiu zawodowym Foucaulta była brawurowa obrona rozprawy doktorskiej w 1962 r. Był profesorem na uniwersytetach w Clermont-Ferrand, w Tunisie, a także na eksperymentalnym Uniwersytecie Vincennes pod Paryżem. W 1970 r. został wybrany do Collège de France, gdzie specjalnie dla niego utworzono katedrę historii systemów myślenia — funkcję tę sprawował do śmierci. W tym okresie sporo też podróżował w związku z wykładami na amerykańskich uczelniach oraz zaangażowaniem politycznym (w 1982 r. przyjechał z konwojem sanitarnym do Polski, by wesprzeć ruch Solidarności).
Do najważniejszych jego prac zaliczamy dzieła: Choroba umysłowa a psychologia (1954), Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu (1961), Narodziny kliniki (1963), Archeologia wiedzy (1969), Nadzorować i karać(1975), Historia seksualności (1984). 1929 - 2007 Jean Baudrillard Francuski socjolog i filozof kultury uważany za jednego z czołowych przedstawicieli i inicjatorów postmodernizmu w obszarze nauk społecznych. Ukończył germanistykę i początkowo pracował jako nauczyciel języka niemieckiego. Stopniowo jego zainteresowania zwróciły się w stronę socjologii, z której obronił doktorat w 1966 r., a następnie rozpoczął pracę na Uniwersytecie Paris-X Nanterre. W 1986 r. przeniósł się do Instytutu Badań i Informacji Socjoekonomicznych. Przez wszystkie te lata sporo publikował, rozwijając oryginalne teorie społeczeństwa postindustrialnego i konsumpcyjnego, koncepcję symulakrów oraz analizując współczesne wydarzenia polityczne (Wojny w Zatoce nie było, 1991). Charakteryzował go pesymizm, wyrażający się w przekonaniu o niezrozumiałości rzeczywistości ludzkiej oraz niemocy rozumu i świadomości wobec zła, które narzuca się nam poprzez struktury symboliczne i systemy władzy. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych prace Baudrillardazyskały znaczny rozgłos i zostały przetłumaczone na kilkanaście języków. Często krytykowano go za niejasność wywodów i przeładowanie ich niezrozumiałą terminologią.
Do jego najważniejszych prac zalicza się: Społeczeństwo konsumpcyjne, jego mity i struktury (1970), O uwodzeniu (1979), Symulakry i symulacja (1981), Przejrzystość zła (1990), Duch terroryzmu: Requiem dla Twin Towers (2002), Pakt jasności: O inteligencji zła (2004). Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę o owalnej twarzy. Mężczyzna jest siwowłosy, ma wysokie czoło, nosi okulary. Ubrany jest w zielonkawy sweter, pod którym ma założoną koszulę. Mężczyzna ma splecione ręce. Za nim znajduje się jasna ściana oraz drzwi. 1930 - 2004 Jacques Derrida Francuski filozof (ur. w Algierii, w rodzinie żydowskiej) uważany za najważniejszego przedstawiciela poststrukturalizmu i postmodernizmu w filozofii, jakkolwiek sam niechętnie używał tego ostatniego określenia. Filozofią interesował się jeszcze w czasach swojej młodzieńczej edukacji, czytywał wówczas Nietzschego, Rousseau, Sartre’a i Camusa. Od 1951 r. studiował filozofię w École Normale Supérieure, a w 1957 r. był stypendystą Uniwersytetu Harvarda. Od początku lat sześćdziesiątych pracował jako wykładowca. Pisał bardzo intensywnie. W 1967 r. opublikował trzy prace, które przyniosły mu rozgłos. Były to: Pismo i różnica, Głos i fenomen oraz O gramatologii. Przyjął w nich postawę krytyczną i destrukcyjną wobec tradycji filozofii zachodniej. Od tego czasu dużo podróżował, wykładając na wielu liczących się europejskich i amerykańskich uczelniach. Oprócz wspomnianych książek opublikował także: Marginesy filozofii (1982), Of Spirit: Heidegger and the Question(1987). Rysunek przedstawia starszego mężczyznę o pociągłej twarzy, na której widoczne są liczne zmarszczki. Mężczyzna jest siwowłosy, ma fryzurę zaczesaną ku górze. Ubrany jest w garnitur. W dolnym prawym rogu ilustracji znajduje się odręczny podpis oraz data. 1931 - 2007 Richard Rorty Amerykański filozof, jeden z najważniejszych przedstawicieli nurtu postmodernistycznego, określanego w jego przypadku także jako neopragmatyzm lub postpragmatyzm w filozofii. Studiował filozofię na uniwersytetach w Chicago i Yale. Nauczał na uniwersytecie w Princeton, Uniwersytecie Stanforda i Uniwersytecie Virginia. Jego pierwszą głośną pracą było dzieło Filozofia a zwierciadło natury (1979), gdzie zdiagnozował zmierzch reprezentacjonistycznego modelu wiedzy — umysł ludzki nie jest zwierciadłem, w którym po prostu odbija się świat taki, jaki jest, a prawda to zawsze uwarunkowany historycznie stan umysłu człowieka.
Do jego najważniejszych prac zalicza się również dzieła: Przygodność, ironia, solidarność (1989) oraz Achieving Our Country: Leftist Thought in Twentieth-Century America(1998).
bg‑azure

Analiza tekstu źródłowego

  • Od jakiego założenia rozpoczyna się tekst Richarda Rorty'ego?

  • Co opisuje poniższy tekst?

  • Jaka jest główna teza podanego fragmentu tekstu?

  • W jaki sposób tekst łączy się z problematyką filozofii postmodernistycznej?

R1VLMh2xfpbWa
Nagranie dźwiękowe Richard Rorty, Filozofia a zwierciadło natury.
Richard Rorty Filozofia a zwierciadło natury

Filozofia jako głos w rozmowie

Jeśli mówię, że możemy dalej toczyć tę samą rozmowę, którą zapoczątkował Platon, nie poruszając wcale kwestii, jakie on chciał rozważać, to zaznaczam w ten sposób, iż nie podchodzę już do filozofii jako do określonej dyscypliny, fachu, pola profesjonalnych badań, ale traktuję ją jak głos w rozmowie. Do owej zapoczątkowanej przez Platona rozmowy dołączyło się więcej głosów, niż mógłby on sobie przedstawić w najśmielszych marzeniach, tak że obejmuje ona i takie kwestie, o których Platon nie miał pojęcia. [...]

Konwersacyjne cele, jakie stawia sobie filozofia jako dyscyplina czy genialni filozofowie z osobna, podlegały i podlegać będą nadal nieprzewidywalnym zmianom zależnym od całego wachlarza przypadkowych czynników, od tego, co się dzieje w fizyce począwszy, na wydarzeniach politycznych skończywszy. Granice międzydyscyplinarne będą się rozmywać i przesuwać, a droga, na której – od czasu gdy Galileuszowi udało się stworzyć czysto naukową problematykę – powstają nowe dyscypliny, pozostanie nadal otwarta. Pojęcia znaczenia filozoficznegoproblematyki czysto filozoficznej w dzisiejszym rozumieniu ukształtowały się dopiero w epoce Kanta, powszechne zaś dziś pokantowskie przeświadczenie, że epistemologia bądź jakaś jej spadkobierczyni jest jądrem filozofii (i że np. filozofia moralności, estetyka i filozofia społeczna są pochodne), świadczy o tym tylko, jak przemożny wpływ na świadomość profesjonalnych filozofów wywiera to, że zawodowo zajmują się Zwierciadłem natury. [...] Jeśli więc warunkiem neokantowskiej idei filozofii profesjonalnej jest ujęcie umysłu czy języka jako zwierciadła natury, to wydawać się może, że behawioryzm epistemologiczny, który pociąga wszak odrzucenie metaforyki zwierciadła, pociąga też twierdzenie, że profesja taka nie może czy nie powinna istnieć. Byłby to jednak pochopny wniosek. Profesja nie musi umrzeć wraz ze śmiercią paradygmatu, który ją zrodził. Już sama potrzeba nauczycieli obeznanych z dziełem wielkich filozofów przeszłości upewnia, że wydziały filozofii przetrwają przynajmniej tak długo, jak uniwersytety. Rzeczywistym skutkiem powszechnej utraty wiary w metaforykę zwierciadła byłoby jedynie zamknięcie wyrosłej z niej problematyki w granicach pewnej historycznej epoki. [...] Jakkolwiek jednak rzecz się potoczy, nie ma żadnego niebezpieczeństwa „końca” filozofii. [...] Być może filozofia stanie się czysto budująca, tak że filozofem czynić będzie pewien krąg lektur i dyskusji, a nie zagadnienia, jakie pragnie się rozstrzygać. A może powstanie nowa odmiana filozofii systematycznej, która mimo, że nie będzie miała nic wspólnego z epistemologią, stworzy jednak warunki do normalnych badań filozoficznych? Są to jałowe spekulacje i nic z moich rozważań nie przemawia za żadną z tych możliwości. Upierałbym się przy tym tylko, że filozof powinien przede wszystkim poczuwać się do odpowiedzialności za trwanie konwersacji Zachodu, a nie za obronę wszelkimi siłami pozycji, jaką ma w niej tradycyjna problematyka filozofii nowożytnej.

cyt Źródło: Richard Rorty, Filozofia a zwierciadło natury, [w:] Barbara Markiewicz, Od Nietzschego do filozofii współczesnej. Wybór tekstów, Warszawa 1999.

Słownik

modernizm
modernizm

(łac. modernus – nowoczesny, współczesny) zespół nowatorskich tendencji i postaw kierunków artystycznych i filozoficzno‑ideologicznych przełomu XIX i XX w.; przeciwstawiał się pozytywistycznemu scjentyzmowi; był wyrazem kryzysu kultury, wiązał się z zachwianiem wiary w trwałość ustalonych hierarchii wartości i w postęp cywilizacyjny ludzkości

postmodernizm, ponowoczesność
postmodernizm, ponowoczesność

(łac. post - po + fr. moderne – nowoczesność) nurt w sztuce, literaturze i filozofii końca XX w., stanowiący krytykę nowoczesnej cywilizacji opartej na idei racjonalnego i jednolitego porządku istniejącego w świecie

pragmatyzm
pragmatyzm

(gr. pragmatos – działanie, czynność) kierunek filozoficzny, wywodzący się z angielskiego empiryzmu; koncentruje się zwłaszcza na teorii prawdy, teorii znaczenia oraz zagadnieniach metodologicznych; postuluje praktyczny sposób myślenia i działania (działanie, zwłaszcza praktyczne, jako podstawowa kategoria filozoficzna) oraz metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych; doświadczenie pojmuje jako proces przystosowawczego współoddziaływania organizmu i rzeczywistości; za kryterium prawdy uznaje użyteczność, uzależniając prawdziwość twierdzeń od ich praktycznych skutków