Anna Nasiłowska Nowa historia literatury polskiej

Dla romantyków [balladaballada[ballada] był to gatunek szczególny, gdyż wprowadzał element cudowności i grozy, mogły się tu pojawiać widma i upiory, dawał możliwość twórczego opracowania wątków rycerskich i ludowych, związanych z konkretnym regionem czy nawet miejscem. Łączył się więc z kultem dawności, rycerskiej przeszłości i regionalizmem. [...] W Balladach i romansach dla poety interesujący jest przede wszystkim ludowy sposób rozumowania, uwzględniający cudowność, moralizm i bliskość natury.

nasi1 Źródło: Anna Nasiłowska, Nowa historia literatury polskiej, Warszawa 2019, s. 182–183.

Adam Mickiewicz Świteź

Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.

Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona,
W wielkiego kształcie obwodu,
Gęstą po bokach puszczą oczerniona
A gładka jak szyba lodu.

Jeżeli nocną przybliżysz się dobą
I zwrócisz ku wodom lice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,
I dwa obaczysz księżyce.

Niepewny, czyli szklanna spod twej stopy
Pod niebo idzie równina,
Czyli też niebo swoje szklanne stropy
Aż do nóg twoich ugina:

Gdy oko brzegów przeciwnych nie sięga,
Dna nie odróżnia od szczytu,
Zdajesz się wisieć w środku niebokręga,
W jakiejś otchłani błękitu.

Tak w noc, pogodna jeśli służy pora,
Wzrok się przyjemnie ułudzi;
Lecz żeby w nocy jechać do jeziora,
Trzeba być najśmielszym z ludzi.

Bo jakie szatan wyprawia tam harce!
Jakie się larwy szamocą!
Drżę cały, kiedy bają o tym starce,
I strach wspominać przed nocą.

Nieraz śród wody gwar jakoby w mieście,
Ogień i dym bucha gęsty,
I zgiełk walczących, i wrzaski niewieście,
I dzwonów gwałt, i zbrój chrzęsty.

Nagle dym spada, hałas się uśmierza,
Na brzegach tylko szum jodły,
W wodach gadanie cichego pacierza,
I dziewic żałośne modły.

Co to ma znaczyć? – różni różnie plotą,
Cóż, kiedy nie był nikt na dnie;
Biegają wieści pomiędzy prostotą,
Lecz któż z nich prawdę odgadnie? [...]

swit Źródło: Adam Mickiewicz, Świteź, [w:] tegoż, Poezje, t. 1, Kraków 1922.

Urszula Sokólska Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza

Podstawowe komponenty pejzażu ballad, takie jak: ostępy, trzęsawiska, dzikość okolicy, cisza, nagły szum wiatru, noc, wody jeziora lub rzeki oblane blaskiem księżyca, zarośla, stara cerkiew, przykościelny cmentarzyk stanowią romantyczny stereotyp tajemniczości, ale też pociągają za sobą określone, jednoznaczne konotacje semantycznesemantykasemantyczne. Poeta osiąga niezwykłą intensyfikację opisu dzięki nagromadzeniu wielu istotnych szczegółów, z rozmysłem wprowadzanej leksykileksykaleksyki, i chociaż rozbudowanych opisów przyrody jest w Balladach i romansach niewiele, to jednak natura urzeka tu swoistym pięknem i niezwykłą plastycznością. W opisach przyrody obserwujemy przemyślany dobór pól znaczeniowych, w istotny sposób wpływających na kształt artystycznej wypowiedzi oraz niezwykłą metodę konstruowania, pełnego pastelowych odcieni, odrealnionego świata przedstawionego. Już pobieżny ogląd zjawisk dotyczących natury wykazuje dominację terminologii związanej z polem semantycznym wody.

soko1 Źródło: Urszula Sokólska, Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza, „Białostockie Archiwum Językowe” 2006, nr 1, s. 113–114.

Urszula Sokólska Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza

KonceptualizacjakonceptualizacjaKonceptualizacja wody w Balladach i romansach opiera się na perspektywie szerokiej, gdzie woda pojmowana jest przede wszystkim jako żywioł wypełniający przestrzeń od ziemi aż do nieboskłonu. Mickiewicz postrzega wodę jako jeden z podstawowych elementów świata oraz jako część wszechświata, kosmosu. Dlatego woda nierozerwalnie związana jest z niebem:

„Jeśli nocną przybliżysz się dobą
I zwrócisz ku wodom lice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,
I dwa obaczysz księżyce.

Niepewny, czyli szklanna spod twej stopy
Pod niebo idzie równina,
Czyli też niebo swoje szklanne stropy
Aż do nóg twoich ugina,

Gdy oko brzegów przeciwnych nie sięga,
Dna nie odróżnia od szczytu,
Zdajesz się wisieć w środku niebokręga,
W jakiejś otchłani błękituwersbłękitu”

soko2 Źródło: Urszula Sokólska, Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza, „Białostockie Archiwum Językowe” 2006, nr 1, s. 114–115.

Urszula Sokólska Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza

Przyimki nad, pod, czasownik wisieć, wyrażenia dwa księżyce, otchłań błękitu, opozycja dna i szczytu pociągają za sobą poczucie bezkresu i bezmiaru oraz wyraźnie uwypuklają ów kosmiczny wymiar przestrzeni zawartej między wodą a niebem. Poeta wydobywa w ten sposób z krajobrazu autentyczny koloryt i niezwykły urok, jakiemu musi ulec każdy, kto zobaczy Świteź w pogodną księżycową noc.

soko3 Źródło: Urszula Sokólska, Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza, „Białostockie Archiwum Językowe” 2006, nr 1, s. 115.

Urszula Sokólska Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza

Natura w poezji romantycznej stanowi istotny element kształtowania atmosfery utworu literackiego. Nierzadko staje się wyrazicielem określonych postaw, sprzyja podnoszeniu emocjonalności tekstu. Jawi się nie tylko jako tło dla ludzkich namiętności i rozgrywających się wydarzeń, ale przede wszystkim jako samodzielny bohater literacki. Wprowadzona do Ballad i romansów służy kondensowaniu przeróżnych treści, wywołuje określone skojarzenia i wizje. Mickiewicz z ogromną konsekwencją gromadzi istotne szczegóły, w sposób niezwykle przemyślany i uporządkowany wprowadza elementy leksykalne odpowiadające określonym desygnatomdesygnatdesygnatom, składnikom natury. I choć frekwencja tych nazw jest stosunkowo niewielka, wyraźnie uzależniona od tematyki ballady, to jednak zwraca uwagę jakaś szczególna intensyfikacja i uaktywnianie nawet statycznych zjawisk przyrody. Natura osiąga moc żywiołu, z którym nieustannie, często bez skutku, musi się zmagać człowiek.

soko4 Źródło: Urszula Sokólska, Język opisów natury w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza, „Białostockie Archiwum Językowe” 2006, nr 1, s. 122.