Cudzoziemka jako powieść psychologiczna

Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej wpisuje się w jeden z kluczowych nurtów prozy dwudziestolecia międzywojennego – nurt psychologiczny – i realizuje cechy gatunkowe powieści psychologicznej, która:

R3ZCbL6JXZoia1

Rycina przedstawia autoportret artysty. Mężczyzna siedzi, a jego głowa spoczywa na biurku. Na biurku leży także porzucona kartka i pióro. Mężczyzna jest atakowany przez upiory. Są nimi nietoperze i sowy. Za jego plecami leży dziki kot przypominający rysia. Na biurku widoczny jest napisany po hiszpańsku tytuł ryciny.

Walory Cudzoziemki jako portretu psychologicznego kobiety docenili krytycy literaccy komentujący powieść zaraz po jej wydaniu. Zwracali oni uwagę między innymi na prezentowane przez Kuncewiczową wyczulenie na trudno uchwytne zmiany nastrojów oraz umiejętność ich obrazowania, jak również na wzbogacenie analizy psychologicznej Róży o zagadnienia społeczne, moralne i filozoficzneIndeks górny 11 Indeks górny koniec¹¹. Narrator powieści nie poprzestaje na opisie stanów emocjonalnych Róży – przede wszystkim jej tłumionej złości, rozczarowania i lęku – ale bada ich zróżnicowane przyczyny, włączając w krąg zagadnień powieści kwestię kobiecych ról społecznych (zwłaszcza rodzinnych), problemy w budowaniu własnej tożsamości na styku dwóch kultur – polskiej i rosyjskiej, a także problemy etyczne, związane z krzywdą, odpowiedzialnością i zadośćuczynieniem.

Ujęcie w spójną całość tej zróżnicowanej problematyki jest możliwe dzięki zastosowaniu charakterystycznej dla powieści psychologicznej techniki narracyjnej – monologu wewnętrznegomonolog wewnętrznymonologu wewnętrznego w mowie niezależnejmowa niezależnamowie niezależnej oraz w mowie pozornie zależnejmowa pozornie zależnamowie pozornie zależnej. Podczas gdy mowa niezależna wprowadza czytelnika bezpośrednio w świat przeżyć bohaterki i daje wgląd w jej sposób odbierania rzeczywistości, mowa pozornie zależna pozwala obserwować także zewnętrzne przejawy jej stanów emocjonalnych.

Psychoanaliza Róży

RXN63FI83FqCa1

Obraz przedstawia ludzką głowę. Wypełnia ona na tle architektury niemal całą powierzchnię dzieła. Rysunek jest zróżnicowany światłocieniowo. Trudno określić, czy jest to twarz mężczyzny czy kobiety. Oczy postaci są różne. Lewe oko jest bardzo wyraziste i spogląda na widza z uwagą. Prawe oko jest ciemne, zdaje się być zapadnięte, martwe. Nos i usta postaci są wyraźnie zarysowane. Na głowie znajduje się ledwo widoczny wieniec laurowy.

Dominacja monologu wewnętrznego nad zobiektywizowaną narracją trzecioosobową upodobnia kompozycję powieści do seansu terapeutycznego i otwiera możliwość interpretowania utworu za pomocą aparatu pojęciowego psychoanalizypsychoanalizapsychoanalizy, szeroko dyskutowanej w dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce – najpierw w środowisku lekarskim, skąd inspiracje teorią opracowaną przez austriackiego psychiatrę Sigmunda FreudaSigmund FreudSigmunda Freuda przeszły do literaturyIndeks górny 22 Indeks górny koniec²². Choć sama Kuncewiczowa z psychoanalizą zapoznała się dopiero po napisaniu Cudzoziemki, możliwość psychoanalitycznej interpretacji powieści została dostrzeżona od razu po jej publikacji. Jako pierwszy zaproponował taką interpretację Bruno Schulz.

Główne założenie psychoanalizy głosi, że psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka jest zdeterminowane przez treści zgromadzone w jego nieświadomości, pozostające poza kontrolą rozumu: wypartewyparte traumy, nagromadzone wskutek przeszłych doświadczeń wzorce reagowania, mechanizmy obronne i kompleksykomplekskompleksy, a także wrodzone popędypopędpopędy. Kluczem do zrozumienia psychiki jednostki jest wgląd w zawartość nieświadomości, możliwy między innymi dzięki analizie snów, swobodnych skojarzeń myślowych, przejęzyczeń i innych sytuacji obniżonej kontroli świadomości. Jak zauważa badacz twórczości Kuncewiczowej Stanisław Żak, Róża znajduje się właśnie w takim stanie – poddaje się swobodnemu tokowi myśli i wspomnień na granicy pomiędzy jawą i snemIndeks górny 33 Indeks górny koniec³³. W tym stanie dochodzą do głosu skrywane przez nią kompleksy związane z pochodzeniem i nieudaną karierą artystyczną, trauma porzucenia przez ukochanego, fantazje o alternatywnym życiorysie i agresywne popędy powodowane niemożliwością urzeczywistnienia tych fantazji. Analiza nieświadomości Róży jest tym ważniejsza, że dla bohaterki świat jej psychiki jest ważniejszy niż obiektywna rzeczywistość.

Jak pisze Stanisław Żak:

RBeO4Jx1PvamB1

Obraz przedstawia całą postać kobiecą. Kobieta ukazana jest swoim lewym profilem. Stoi. Jest ubrana w długą suknię do kostek. Wokół kobiety panuje ciemność. Wyłaniają się z niej dziwne kształty. Zmory mające postać niby-węża czy sama wykrzywiona twarz bez ciała.

Słownik