Przeczytaj
Cudzoziemka jako powieść psychologiczna
Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej wpisuje się w jeden z kluczowych nurtów prozy dwudziestolecia międzywojennego – nurt psychologiczny – i realizuje cechy gatunkowe powieści psychologicznej, która:
Powieść psychologiczna [hasło][...] w przeciwieństwie do powieści obyczajowej i społecznej […] przedstawiających obraz stosunków i więzi międzyludzkich, skupia zainteresowanie na sferze przeżyć wewnętrznych postaci, analizuje ich motywy postępowania, odczucia […]. W powieści psychologicznej akcja i wydarzenia fabularne odgrywają rolę podrzędną, podporządkowane są analizie psychologicznej, będącej środkiem odsłonięcia […] doznań psychicznych bohatera.
Walory Cudzoziemki jako portretu psychologicznego kobiety docenili krytycy literaccy komentujący powieść zaraz po jej wydaniu. Zwracali oni uwagę między innymi na prezentowane przez Kuncewiczową wyczulenie na trudno uchwytne zmiany nastrojów oraz umiejętność ich obrazowania, jak również na wzbogacenie analizy psychologicznej Róży o zagadnienia społeczne, moralne i filozoficzneIndeks górny 1 Indeks górny koniec1. Narrator powieści nie poprzestaje na opisie stanów emocjonalnych Róży – przede wszystkim jej tłumionej złości, rozczarowania i lęku – ale bada ich zróżnicowane przyczyny, włączając w krąg zagadnień powieści kwestię kobiecych ról społecznych (zwłaszcza rodzinnych), problemy w budowaniu własnej tożsamości na styku dwóch kultur – polskiej i rosyjskiej, a także problemy etyczne, związane z krzywdą, odpowiedzialnością i zadośćuczynieniem.
Ujęcie w spójną całość tej zróżnicowanej problematyki jest możliwe dzięki zastosowaniu charakterystycznej dla powieści psychologicznej techniki narracyjnej – monologu wewnętrznegomonologu wewnętrznego w mowie niezależnejmowie niezależnej oraz w mowie pozornie zależnejmowie pozornie zależnej. Podczas gdy mowa niezależna wprowadza czytelnika bezpośrednio w świat przeżyć bohaterki i daje wgląd w jej sposób odbierania rzeczywistości, mowa pozornie zależna pozwala obserwować także zewnętrzne przejawy jej stanów emocjonalnych.
Psychoanaliza Róży
Dominacja monologu wewnętrznego nad zobiektywizowaną narracją trzecioosobową upodobnia kompozycję powieści do seansu terapeutycznego i otwiera możliwość interpretowania utworu za pomocą aparatu pojęciowego psychoanalizypsychoanalizy, szeroko dyskutowanej w dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce – najpierw w środowisku lekarskim, skąd inspiracje teorią opracowaną przez austriackiego psychiatrę Sigmunda FreudaSigmunda Freuda przeszły do literaturyIndeks górny 2 Indeks górny koniec2. Choć sama Kuncewiczowa z psychoanalizą zapoznała się dopiero po napisaniu Cudzoziemki, możliwość psychoanalitycznej interpretacji powieści została dostrzeżona od razu po jej publikacji. Jako pierwszy zaproponował taką interpretację Bruno Schulz.
Główne założenie psychoanalizy głosi, że psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka jest zdeterminowane przez treści zgromadzone w jego nieświadomości, pozostające poza kontrolą rozumu: wyparte traumy, nagromadzone wskutek przeszłych doświadczeń wzorce reagowania, mechanizmy obronne i kompleksykompleksy, a także wrodzone popędypopędy. Kluczem do zrozumienia psychiki jednostki jest wgląd w zawartość nieświadomości, możliwy między innymi dzięki analizie snów, swobodnych skojarzeń myślowych, przejęzyczeń i innych sytuacji obniżonej kontroli świadomości. Jak zauważa badacz twórczości Kuncewiczowej Stanisław Żak, Róża znajduje się właśnie w takim stanie – poddaje się swobodnemu tokowi myśli i wspomnień na granicy pomiędzy jawą i snemIndeks górny 3 Indeks górny koniec3. W tym stanie dochodzą do głosu skrywane przez nią kompleksy związane z pochodzeniem i nieudaną karierą artystyczną, trauma porzucenia przez ukochanego, fantazje o alternatywnym życiorysie i agresywne popędy powodowane niemożliwością urzeczywistnienia tych fantazji. Analiza nieświadomości Róży jest tym ważniejsza, że dla bohaterki świat jej psychiki jest ważniejszy niż obiektywna rzeczywistość.
Jak pisze Stanisław Żak:
Powieść o Róży, czyli życie bez uśmiechuRóża, zupełnie nieświadomie, cały wysiłek skierowała na zbudowanie między psychiką i światem zewnętrznym takiej bariery, która unicestwiłaby wszelkie możliwości porozumienia. Żyje zawsze w świecie własnej wyobraźni, która dominuje nad jej czynami i zachowaniem, dyktuje reakcje psychiczne.
Życie Róży jest nieprzerwanym pasmem majaczeń na jawie, w których wracają fragmenty minionej przeszłości, odpowiednio dobrane, wyselekcjonowane na podstawie uczuciowej – to tylko jawi się w marzeniach, co sprawia marzącej rozkosz i udrękę. Jest to zjawisko znane i powszechne, że marzyciel szuka otoczenia sprzyjającego marzeniom, że wyłącza się z nurtu zdarzeń aktualnych.
Słownik
(łac. inversio – odwrócenie) – zabieg narracyjny polegający na przedstawianiu wydarzeń niezgodnie z ich kolejnością chronologiczną
(łac. com – z, razem; plicare – zawijać) – w psychoanalizie zespół wspomnień lub wyobrażeń o silnym nacechowaniu emocjonalnym, kształtujący samoocenę i sposób postępowania osoby nim obciążonej
(gr. monólogos – mówiący do siebie, ang. interior monologue) - w utworze epickim relacja z toku myśli bohatera, przytaczana w mowie niezależnej lub w mowie pozornie zależnej. Zadaniem monologu wewnętrznego jest pokazanie w sposób bezpośredni psychiki bohatera, jego poglądów i toku myślenia, ale także obrazu świata z jego perspektywy
bezpośrednie zacytowanie przez narratora wypowiedzi bohatera, zasygnalizowane graficznie cudzysłowem lub myślnikiem
przytoczenie przez narratora wypowiedzi bądź przemyśleń bohatera w taki sposób, że słowa bohatera zostają wplecione w wypowiedź narratora; sygnałem wystąpienia m.p.z. są czasowniki oznaczające mówienie, myślenie bądź odczuwanie
w psychoanalizie bodziec wewnętrzny wymuszający podjęcie określonego działania
(gr. psyche – dusza, analuein – rozwiązywać, rozplatać) – nurt w psychologii dwudziestowiecznej zapoczątkowany przez austriackiego psychiatrę Zygmunta Freuda; główne założenie psychoanalizy głosi, że psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka jest zdeterminowane przez treści zgromadzone w jego nieświadomości, pozostające poza kontrolą rozumu: wyparte traumy, nagromadzone wskutek przeszłych doświadczeń wzorce reagowania, mechanizmy obronne i kompleksy, a także wrodzone popędy
(łac. retrospicere – patrzeć wstecz) – w utworze epickim przywoływanie przez narratora lub bohatera zdarzeń mających miejsce przed zawiązaniem akcji
(ang. stream of consciousness) – odmiana monologu wewnętrznego; narracja pierwszoosobowa imitująca swobodny tok myśli bohatera, charakteryzująca się częstymi zmianami tematu wypowiedzi i nierespektowaniem wymogu poprawności składniowej (występowanie elips, powtórzeń); jedna z kluczowych technik narracyjnych w pierwszej połowie XX wieku
(łac. similis – podobny) – jednoczesność, współwystępowanie
(gr. trauma – rana) – trwały uraz psychiczny spowodowany nagłym i bolesnym doświadczeniem (np. śmiercią bliskiej osoby)
według psychoanalizy mechanizm obronny psychiki przenoszący myśli, pragnienia i wyobrażenia do sfery nieświadomości