Przeczytaj
Człowiek nieobeznany z tradycją swojej kultury jest skłonny traktować obrzędy, z którymi ma do czynienia, jako odgłosy z zamierzchłej przeszłości, element folkloru albo zwykły obyczaj. Nic bardziej mylnego. Obrzędy (inaczej rytuałyrytuały) mają głęboki sens kulturowy i pełnią istotne funkcje w stabilizacji struktury społecznej.
Jak to się dzieje, że rzecz najzwyklejsza na świecie nagle nabiera niezwykłego znaczenia? Na przykład pęk ziół zebrany przez mieszkańca wsi na łące, którym – przez akt poświęcenia ich w dniu Matki Boskiej Zielnej – wieśniacy przypisują odmienne właściwości.
Owa przemiana rzeczy świeckich, należących do sfery profanumprofanum i ich przeniesienie do sfery sacrumsacrum możliwa jest przez zestandaryzowane działania i wypowiedzi zwane rytuałami lub obrzędami. Rytuały nie zanikają wraz z rozwojem społecznym. Inna jest jedynie ich natura, co wynika ze zmiany relacji między sferą sacrum a sferą profanum.
W dawnych społeczeństwach sfera sacrum obejmowała wszystkie aspekty życia jednostkowego i grupowego. W społecznościach plemiennych każde doświadczenie miało charakter religijnycharakter religijny.
Wraz z rozwojem społecznym, przynajmniej od czasów renesansu, sukcesywnie poszerza się sfera profanum, a kurczy sfera sacrum – spychana do wymiaru uczestnictwa w grupach wyznaniowych i do prywatnej sfery egzystencji jednostek i grup społecznych. Współcześnie tylko niewielka część zachowań ma kontekst religijny. Jednak mimo świeckiego charakteru niekiedy nawet proste czynności mają w swym głębszym znaczeniu charakter rytuału. Rytuały zmieniają swoją naturę, stając się świeckimi obrzędami ważnymi dla sfery publicznej (rytuały polityczne), sfery edukacyjnej i zawodowej. Występują w rozrywce, sporcie, na koncertach. Rytualny charakter mają też codzienne praktyki czy zachowania, związane z pielęgnacją urody, wyglądu i ze sprawnością fizyczną.
Elementarne formy życia religijnegoCharakterystyczną cechą zjawiska religijnego jest to, że zawsze wymaga ono dychotomicznego podziału znanego i poznawalnego uniwersumuniwersum na dwa rodzaje obejmujące wszystko, co istnieje, ale zdecydowanie się wykluczające. Rzeczy święte to rzeczy chronione i izolowane przez zakazy, rzeczy świeckie to rzeczy, do których te zakazy się stosują (…), obrzędy to reguły postępowania określające właściwe zachowanie się człowieka w stosunku do rzeczy świętych. (…) kontakt [między sacrum i profanum – dop. red.] jest możliwy tylko wtedy, gdy profanum utraci swoje cechy swoiste, gdy w jakiejś mierze i w pewnym stopniu stanie się sacrum.
Czystość i zmazaZastanowimy się nad naszym szorowaniem i czyszczeniem, zobaczymy, że wcale nie chodzi nam przede wszystkim o uniknięcie choroby. Oddzielamy, wyznaczamy granice, składając widzialne deklaracje co do ogniska domowego, które chcemy ustanowić w materialnym domu. Jeśli przechowujemy środki czystości do kuchni i do łazienki osobno lub każemy mężczyznom korzystać z łazienki na dole, a kobietom na górze, postępujemy w zasadzie tak samo, jak żona Buszmena, kiedy przybywa do nowego obozu. Wybiera ona miejsce, gdzie umieści ognisko, następnie zaś wbija w ziemię tyczkę. W ten sposób orientuje ognisko i wyznacza jego prawą i lewą stronę. W ten sposób dom zostaje podzielony na kwatery kobiet i mężczyzn.
Czy coś łączy pogrzeby, śluby, uzyskiwanie święceń, pielgrzymki z tzw. osiemnastką, pasowaniem na ucznia czy studniówką?
Odpowiedzi na to pytanie udzielił Arnold van GennepArnold van Gennep, który pisał:
Obrzędy przejściaŻycie jednostek niezależnie od typu społeczności zasadza się na sukcesywnym przechodzeniu z jednej grupy do drugiej, od jednego typu zajęć do drugiego. (…) Sam fakt istnienia narzuca konieczność sukcesywnego przechodzenia z jednej społeczności do drugiej, z jednej sytuacji społecznej do kolejnej w taki sposób, że życie jednostki staje się serią etapów, których początek i koniec tworzą zamkniętą całość o niezmiennym porządku: narodziny, dojrzałość społeczna, małżeństwo, rodzicielstwo, awans klasowy, specjalizacja zawodowa, śmierć. Każdemu z tych etapów towarzyszą ceremonie. Ich cel jest niezmienny: przeprowadzić jednostkę z jednego określonego stanu do drugiego – równie ściśle zdefiniowanego. A skoro cel jest ten sam, to i środki są bardzo podobne, jeśli nie identyczne. Jednostka zaś radykalnie się zmienia, ponieważ ma za sobą szereg etapów i granic. Stąd też ogólne podobieństwo ceremonii narodzin, ceremonii związanych z dzieciństwem, ceremonii dojrzałości społecznej, zaręczyn, zaślubin, ciąży, rodzicielstwa, wstępowania do społeczności religijnych czy w końcu pogrzebów.
Rytuały przejścia składają się z trzech faz.
Słownik
ostatni z etapów rytuału przejścia; polega na powrocie podmiotu na łono społeczności już w nowej roli
rzeczownik oznaczający wspólnotę, określony rodzaj więzi społecznej łączącej członków zbiorowości społecznej; według Wiktora Turnera ma dwa podstawowe wymiary (aspekty) – pierwszy to więź spontaniczna, egzystencjalna, wytworzona w środkowej fazie obrzędu przejścia, drugi to więź normatywna, kiedy wspólnota egzystencjalna przekształca się w trwały system społeczny
przejściowy etap rytuału przejścia; faza ta to swoiste zawieszenie; pozycja i rola podmiotu nie są jeszcze ukonstytuowane
wykluczenie; w naukach społecznych oznacza wykluczenie społeczne, czyli pozbawienie jednostki dostępu do pewnych dóbr lub możliwości działania
(z łac. pater – ojciec); ingerencja w życie innej osoby lub grupy (najczęściej związane z ograniczeniem ich wolności), uzasadniane dobrem tych osób lub grup i/lub koniecznością ich ochrony; przy czym, co jest dobre dla tych osób lub grup, określa podmiot ograniczający, który uznaje, że dane osoby lub grupy nie są zdolne do samodzielnej ochrony własnych interesów; w podobnym znaczeniu: arbitralny i autorytarny sposób zarządzania
(z łac. pro – przed oraz fanum – świątynia); sfera świecka, to co ludzkie, antonim sacrum
(z łac. ritualis; ritus – obrządek, zwyczaj); zespół sekwencji zestandaryzowanych działań i wypowiedzi w celu osiągnięcia zdefiniowanego uprzednio skutku
sfera świętości; przypisana przez ludzi właściwość rzeczy, osób, przestrzeni niektórym okresom, a także działaniom jednostek lub grup
pierwszy z etapów rytuału przejścia; polega na wyłączeniu podmiotu z jego dotychczasowej roli; rozdzielenie, oddzielenie
inaczej: wszechświat