Przeczytaj

Literatura

Umiłowanie słowa (albo wiedzy), czyli filologia – tak nazwano nową dyscyplinę naukową, która narodziła się w Bibliotece AleksandryjskiejBiblioteka AleksandryjskaBibliotece Aleksandryjskiej. Filologowie starożytni zajmowali się badaniem rękopisów: porównywali zachowane kopie dawnych tekstów literackich i starali się odtworzyć ich pierwotny kształt, a wszelkie niejasności opatrywali komentarzami. Wymagało to rozległej wiedzy. Często tacy uczeni mężowie, na co dzień mający styczność z poezją, sami zaczynali pisać wiersze. Nic dziwnego, że ich twórczość pełna była odwołań do historii, geografii i mitologii. Dziś nie sposób czytać wielu powstałych wówczas utworów literackich bez dobrego komentarza encyklopedycznego.

Najsłynniejszym przykładem typowego dla epoki hellenistycznej nurtu poezji erudycyjnej była Aleksandra Lykofrona z III w. p.n.e. (tekst zachował się do naszych czasów, można go przeczytać w języku polskim). Dzieło to szybko stało się lekturą obowiązkową dobrze wykształconych Greków i Rzymian. Już w starożytności z powodu nagromadzenia zagadek zyskało miano „mrocznego poematu”. Do najbardziej znanych twórców literackich należy ponadto zaliczyć m.in.:

R10qgpbn6JYcS

Zdjęcie przedstawia zachowane fragmenty papirusa. Widać na nim tekst zapisany odręcznie greką. — Papirus z tekstem dzieła Kallimacha z Cyreny (IV/III w. p.n.e.), najsłynniejszego filologa i poety epoki hellenistycznej. Kallimach pracował w Bibliotece Aleksandryjskiej, sporządził katalog jej rękopisów pod tytułem *Pinakes*, czyli *Tablice*. Dzieło to obejmowało 120 ksiąg (zwojów papirusowych) i zawierało wykaz autorów od Homera do Arystotelesa z informacjami biograficznymi i streszczeniami tekstów. Jako poeta Kallimach jest nam znany z zachowanych do dziś hymnów i epigramów, choć był twórcą znacznie bardziej płodnym. Zdjęcie pochodzi z książki wydanej w Londynie w 1915 r. Zwróć uwagę, ile pracy wymagało odtworzenie tekstu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

ROf3RXiNnYvzg

Obraz przedstawia rzeźbę popiersia dojrzałego mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z marmuru. Mężczyzna ukazany jest lewym profilem. Ma prosty, długi nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę, a na włosach wieniec laurowy. — Ilustracja przedstawia Teokryta z Syrakuz, poetę z III w. p.n.e. Był bardzo znany w swoich czasach. Pisał panegiryki ku czci panujących władców, hymny na cześć bogów, epigramaty, choć najsłynniejsze były idylle (sielanki) – kunsztownie napisane utwory przedstawiające obrazki z życia wiejskiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rl2elZnzBOZiW

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę wykonaną w kamieniu. Prezentuje ona postać młodego, muskularnego mężczyzny w himationie. Mężczyzna stoi, ma uniesioną w górę prawą rękę, jakby kogoś pozdrawiał. — Płaskorzeźba (II w. p.n.e., zachowana na Peloponezie) przedstawiająca Polibiusza z Megalopolis (II w. p.n.e.), wybitnego historyka i kronikarza, który trafił do Rzymu jako zakładnik. Zaprzyjaźnił się tam z najwybitniejszymi przedstawicielami rzymskiej arystokracji. Stworzył *Dzieje*, które opisują rozwój potęgi rzymskiej od 264 do 144 r. p.n.e. (zachowało się z nich tylko pierwszych pięć ksiąg z ogólnej liczby 40 i obszerne fragmenty innych).
Źródło: Jona Lendering, Livius Onderwijs, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Filozofia

Okres hellenistyczny przyniósł niezwykły rozwój filozofii. Do powstałych w epoce klasycznej AkademiiAkademiaAkademii i LykejonuLykejonLykejonu dołączyły nowe szkoły filozoficzne. Tym, co było dla nich charakterystyczne, to skupienie się na etyceetykaetyce i próba znalezienia odpowiedzi na podstawowe pytanie: jak znaleźć szczęście? Odpowiedzi były jednak inne niż w epoce klasycznej, bo i sytuacja była odmienna: upatrywanie szczęścia w działalności politycznej w obrębie polis (tak jak to sobie wyobrażali Platon i Arystoteles) stało się niewystarczające z uwagi na powstanie wielkich monarchii i skupienie władzy w rękach królów, a nie wspólnot obywatelskich. Filozofowie hellenistyczni zaczęli głosić, że to nie państwo uszczęśliwia – szczęście każdy może odnaleźć w sobie, ale drogi, które do tego prowadzą, są różne.

RB5sVg9o8n3Yw1

Obraz przedstawia scenę rodzajową. W dużym budynku, pełnym rzeźb i obrazów, zgromadzona jest znaczna grupa mężczyzn w różnym wieku. Mężczyźni stoją, siedzą. Rozmawiają ze sobą, gestykulują. Opis punktów znajdujących się na obrazie: 1. Hedoniści. Niektórzy filozofowie uważali, że drogą do osiągnięcia szczęścia jest zażywanie przyjemności (hedone). Pojęcie to było ważne w nauce cyrenaików od Arystypa z Cyreny (V/IV w. p.n.e.), który mówił o sobie: „Siebie zaliczam do rzędu ludzi, którzy pragną żyć najłatwiej i najprzyjemniej”. Dla cyrenaików szczęśliwy jest ten, kto zażywa jak najwięcej przyjemności, przy czym te cielesne są znacznie cenniejsze od duchowych. Inaczej postrzegali to epikurejczycy od Epikura z Samos (IV/III w. p.n.e.): dla nich także przyjemność była drogą do szczęścia, ale te duchowe powinny dominować nad cielesnymi. Głosił on także umiar w zażywaniu przyjemności: przyjemne jest już samo unikanie bólu i cierpienia. 2. Stoicy Stoicy (od stoy, czyli portyku, pod którym w Atenach nauczał twórca stoicyzmu Zenon z Kition żyjący w IV/III w. p.n.e.) dzielili rzeczy na zależne od nas samych i niezależne, zaliczając do tych pierwszych tylko nasz sąd o tym, co się dzieje, a do drugich – wszystko inne. Powinniśmy przejmować się tym, na co mamy wpływ. Dla przykładu: zostaliśmy napadnięci. Napad był od nas niezależny, zależne od nas jest tylko to, co o nim myślimy: jeśli uznamy napad za tragedię, będziemy nieszczęśliwi; jeśli nauczymy się godzić z tym, że napad zdarza się ludziom nawet najbardziej ostrożnym, zyskamy spokój i szczęście. Nie oznacza to, że nie powinniśmy być ostrożni, ale jedynie to, że powinniśmy panować nad naszymi namiętnościami i myślami. Do dziś o każdym zrównoważonym i opanowanym człowieku mówimy, że cechuje go „stoicki spokój”. 3. Cynicy, od słowa kyon, które znaczy pies, taki przydomek nadano Diogenesowi z Synopy (V/IV w. p.n.e.), najsłynniejszemu przedstawicielowi filozofii cynickiej. Głosił on, że szczęście można zdobyć wyłącznie dzięki życiu zgodnym z naturą: powinniśmy więc brać przykład ze zwierząt, które są najbardziej wolne, bo mają mniej niż ludzie potrzeb. Cynicy cenili sobie wolność w mówieniu i działaniach. Diogenes na przykład mawiał, że pies załatwia się wtedy, kiedy ma potrzebę i sam podobnie załatwiał się na środku agory. Pogardzali oni przyjemnościami - sam Diogenes mieszkał w wielkiej glinianej wazie, a nie w beczce, jak wielu sądzi (w Grecji ich nie było), i dążyli do samowystarczalności poprzez możliwie radykalne ograniczenie potrzeb fizycznych i duchowych. 4. Sceptycy z kolei za swojego mistrza uważali Pyrrona z Elidy (IV/III w. p.n.e.), który sądził, że szczęście osiągniemy dzięki powstrzymywaniu się od wyrażania sądów, a w życiu codziennym przez daleko posuniętą obojętność. Najsłynniejsza anegdota mówiła o tym, że podczas sztormu Pyrron pocieszał przerażonych marynarzy, wskazując na świnkę, która spokojnie się pożywiała, mówiąc do nich: „Patrzcie, przyjaciele, tak niewzruszony musi być mędrzec w podobnych wypadkach”.

Szkoła Ateńska, malowidło ścienne autorstwa Rafaella, 1509–1511. Autor przedstawił na nim najważniejszych filozofów starożytnej Grecji– Platona (wskazuje palcem niebo), Arystotelesa (wskazuje ziemię) czy Heraklita (siedzi na schodach i pisze coś, podpierając się o kamienny blok). Malowidło znajduje się w Pałacu Apostolskim w Watykanie. Dlaczego Rafael zgromadził na swoim dziele filozofów z różnych okresów starożytnej Grecji i nadał im podobizny Leonarda da Vinci (Platon), czy Michała Anioła (Heraklit)?

Źródło: Rafael Santi, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nauka

„Eureka!” (heureka), „znalazłem!” – krzyknąć miał Archimedes z Syrakuz (III w. p.n.e.), kiedy wymyślił sposób na rozwiązanie zagadki, przed którą stanął z polecenia Hierona II (zob. animację poniżej). Był to największy uczony epoki hellenistycznej, odkrywca wielu praw w dziedzinie matematyki i wynalazków, na czele z tzw. śrubą Archimedesaśruba Archimedesaśrubą Archimedesa.

RTxlMbSRjbn5W

Symulacja ukazująca, jak zanurza się w cieczy korona i sztabka złota. Po zanurzeniu korona wypiera mniej wody niż sztabka złota, co dowodzi, że korona jet lżejsza od sztabki, a więc złotnik oszukał Hierona II, co do wagi użytego kruszca. — Hieron II, władca Syrakuz, podejrzewał, że złotnik, który wykonał jego koronę, był oszustem i nie wykonał korony z czystego złota, o co został poproszony, ale dodał do niej pewną ilość srebra. Król poprosił więc Archimedesa, aby to sprawdził. Problem polegał na tym, że uczony nie mógł zniszczyć korony. Nie było dotąd innego sposobu na zbadanie, czy złoto jest dobrej próby, niż zaginanie (złoto jest miękkim metalem i łatwo je zaginać). Rozwiązanie zagadki przyszło do głowy Archimedesowi podczas kąpieli: zauważył, że gdy wszedł do wanny, woda się podniosła i przelała. To natchnęło go do myśli, że wylało się jej tyle, ile objętości ma jego ciało. Wówczas to miał krzyknąć słynne „znalazłem”. Przed obliczem Hierona włożył on do wody bryłę złota o wadze takiej samej, jak bryła, która została przekazana złotnikowi. Kiedy okazało się, że korona wyparła więcej wody niż nieuformowana bryła, oszustwo złotnika wyszło na jaw. Ciężar właściwy srebra jest mniejszy niż złota, gdy zatem złotnik zastąpił część złota srebrem, uzyskany stop ważył wprawdzie tyle samo, ale miał większą objętość. W efekcie korona podniosła poziom wody wyżej niż użyta do porównania bryła złota.
Źródło: Tonyle, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R195rS92euaM3

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego w wannie i drugiego, który stoi nieopodal wanny. Mężczyzna w wannie ma uniesione ku górze ręce, w prawej dłoni trzyma koronę. Stojący mężczyzna, w starożytnych szatach, przygląda się kąpiącemu. — Archimedes krzyczy: Eureka!. Autorem karykatury był John Leech, ilustracja pochodzi z: Gilbert Abbott à Beckett, The Comic History of Rome, London, 1850.
Źródło: John Leech, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Poszerzenie horyzontów geograficznych, zetknięcie się Greków z wieloma nowymi ludami, wzrost wiedzy o świecie doprowadziły do niebywałego rozwoju na polu nauki. Sam Aleksander chciał dotrzeć do krańców świata, uczeni zaczęli pytać: gdzie one są? Jak daleko?

R1VMgAT3YXaRJ1

Obraz prezentujący mapę świata autorstwa Eratostenesa. Na mapie widoczny jest mocno różniący się od współczesnej wiedzy o kontynentach obraz świata. Widnieje na niej Europa, gragment kontynentu afrykańskiego i azjatyckiego, brakuje obu Ameryk, Australii i Antarktydy. — XIX-wieczna rekonstrukcja mapy świata Eratostenesa.
Źródło: wikipedia.org, domena publiczna.

Największe osiągnięcia na tym polu (bez wybierania się w dalekie podróże) miał Eratostenes z Cyreny (III/II w. p.n.e.). Obliczył on obwód Ziemi na 250 tys. stadiówstadionstadiów, czyli około 46 tys. km, niewiele się myląc (obwód Ziemi wynosi 40 tys. km). Inny wielki uczony, Arystarch z Samos (III w. p.n.e.), badał rozmiary ciał niebieskich, głosząc zaskakującą tezę, że Słońce jest w centrum wszechświata, a Ziemia krąży wokół niego po okręgu. Wielki rozwój przeżywała także medycyna. Sławą cieszyli się Herofilos z Chalcedonu i Erasistratos z Keos, obaj działający w początkach III w. p.n.e. Poszerzyli oni znacznie wiedzę o anatomii człowieka (np. Herofilos nadał nazwę dwunastnicy). Było to możliwe dzięki przeprowadzanym rzekomo na żywo sekcjach na złoczyńcach darowanych im przez królów.

Słownik

Akademia

szkoła filozoficzna założona przez Platona ok. 387 r. p.n.e. w gaju herosa Akademosa; poza filozofią zajmowano się w niej astronomią i matematyką

Biblioteka Aleksandryjska

największa i najsłynniejsza biblioteka świata antycznego, założona przez Ptolemeusza I (IV w. p.n.e.); istniała co najmniej do końca IV w. n.e., część zbiorów zachowała się nawet dłużej, aż do podboju Egiptu przez Arabów w VII w.

etyka

(gr. ethikos (logos) - moralność, etyka; od gr. ethos - obyczaj) nauka o moralności, normy i zasady postępowania uznawane przez społeczność w określonym środowisku, przyjmowane w celu integracji wyznawanych wartości w danej zbiorowości społecznej

Lykejon

szkoła filozoficzna założona w drugiej połowie IV w. p.n.e. przez Arystotelesa, ucznia Platona, na terenie gimnazjonu na przedmieściach Aten; Teofrast, następca Arystotelesa, założył w niej ogród z alejami spacerowymi, nauka odbywała się tam podczas przechadzek

stadion

miara długości w starożytnej Grecji, najczęściej równa 192 m

śruba Archimedesa

czerpadło wody wyposażone w dużą śrubę (ślimak) obracającą się w korycie i podnoszącą ciecz; używana w oczyszczalniach ścieków oraz przy odwadnianiu i nawadnianiu

Słowa kluczowe

Biblioteka Aleksandryjska, Musejon, stoicyzm, epikureizm, sceptycyzm, cynizm, Archimedes, Kallimach, Ptolemeusze, Attalidzi, Wenus z Milo

Bibliografia

D. Musiał, Świat grecki. Od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

A. Świderkówna, Bogowie zeszli z Olimpu: bóstwo i mit w greckiej literaturze świata hellenistycznego, Warszawa 1999.

A. Świderkówna, Hellenika: wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1995.

F.W. Walbank, Świat hellenistyczny, Warszawa 2003.

E. Wipszycka, B. Bravo, Historia starożytnych Greków. Okres hellenistyczny, Warszawa 2010

Wprowadzenie

Prezentacja multimedialna